Лявон Бушмар (на белорусском языке) - Кузьма Черный

Ён паклыбаў дадому, плюнуўшы, размахваючы картовымi галiфэ.

Спусцiўся вечар. Шмат людзей сабралася ў двух пакоях - чытальнi i дзiцячай сталавальнi. Уладзя сабраў навокал сябе гурт. Там гаварылi пра агульную хлебапякарню для ўсiх шасцi калгасаў, што былi тут па-суседску, пра ўсялякiя iншыя планы, да якiх дабiралася ўжо калгасаўская ўпартая думка.

Раптам страшны крык уздрыгануў усiх.

- Пажар!

Як iльецца часам з вузкай бутэлькi вада - падае i сцiскаецца ў горле, гэтак пацiснулiся ўсе праз дзверы, пачалi выскокваць праз вокны. Гарэла глухая сцяна гэтага ж дома. Перад усiмi выскачыў з акна Вiнцанцюк з крыкам:

- Адзежа ўся гарыць мая на новай кватэры!

Неўзабаве гарэла ўжо ўся прыбудоўка, агонь па смольнай сцяне бег шпарка. Зараз жа загула i ўся франтовая сцяна. Утушыць было нельга, як нi старалiся. Не ўспелi нават павыносiць усяго з дома.

Андрэй аблiваўся потам, выпiхаючы з агню пас ад малатарнi. I ледзьве твар яго выглянуў з дыму, убачыў ён, страшна жахнуўшыся, як бегла аднекуль Галена. Асвечаны агнём твар яе быў страшны. Яна штосьцi крычала, але рухавы гул натоўпу i агню глушыў яе. Андрэй кiнуўся да яе i ледзьве расчуў:

- Бушмар ходзiць за гумнамi. З аўса выпаўз... сама бачыла...

Хто чуў - iрванулiся бегчы. Андрэй адскочыў на крокаў дзесяць наперад усiх i ўскiнуў угару руку. Цiхом, не крычаў i не загадваў словам, натоўп спынiўся, як ад грознага загаду. Андрэй стаяў адзiн момант перад усiмi, акiнуў натоўп зiркам. Мала калi бачылi яго такiм, як цяпер. Ён толькi жорсткiм шэптам выгаварыў, страшна змянiўшыся i гаручы ўвесь жудаснаю трывогаю:

- Два за мною, i нiкога больш!

Дом ужо гарэў увесь. Страха ўпала. Трашчалi сцены. Натоўп выдзелiў у сябе двух чалавек - само гэта зрабiлася, з маўклiвай несвядомай згоды. Паўз нязжатыя аўсы памчалiся яны пад гумны.

Хоць бы жывая душа была дзе тут! Шум пажару грозна дакочваўся сюды, але святло не даходзiла з-за сцен i дрэваў. Змрочна было на агародах. Тры гумны стаялi ў самых аўсах: адно было поўна пшанiцаю i жытам, два яшчэ пуставалi да ярыны...

...Але натоўп не вытрымаў больш каля агню: ужо чуўся стук i шорганне ног, гул. Андрэй кiнуўся, як наўцёкi ўсё роўна. Андрэй махнуў рукою налева ад гумен, i мужчыны кiнулiся туды. Сам ён забег з правага боку i ўпаў у авёс, пачаў паўзцi.

Рабiлася ўсё гэта ну мо хвiлiны тры, найбольш. Нiкога за гумнамi не было вiдаць. Натоўп гуў дзесьцi i трымаўся пакуль на той бок гумен. Прайшло яшчэ колькi найкаротшых момантаў. Раптам ад гуменнай сцяны аддзялiлася высокая постаць. Страха ў сярэднiм поўным гумне з гонты была, i чалавек штосьцi раздумваў. Раптам ён нагнуўся, лёг на зямлю. Туды з-пад варот цяглася непадгрэбеная салома.

Але натоўп з таго боку быў ужо тут. Страшны гул трос цiшыню. Дык чалавек штосьцi там спяшаўся рабiць. Раптам ён пачуў, мусiць, што нiчога не ўспее. Паўзком шмыгануў ён упоперак цераз дарогу ў ярыну, але там трох чалавек устала перад iм, з левага боку гумен i тут, каля яго адзiн. Бушмар падаўся задам да гуменнай сцяны, выцягнуўшы шыю, выпрастаўшыся на ўвесь рост свой, адыходзiўся ўсё задам, а адтуль ужо хлынула бурная паводка людзей.

VIII

У той дзень Бушмара бачылi на полi. Ён вазiў з наймiчкаю i з пастушком сваiм снапы. Апошнi воз браў ён позна, калi ўжо на калгасаўскiм полi даўно нiкога не было. Узяўся ён за сваю вячорную брыдкую работу познiм ужо вечарам.

Ён цяпер азiраўся па баках, як злоўлены воўк.

- Гэта ён! - заенчыў натоўп.

- Гэта ён!

- Гэта ён!

Людское мора рынулася на яго.

- Жывога на кавалкi разарваць!

- Духi з яго дастаць!

- Бi яго!

- Бi!

- Цягнi, цягнi!

Бушмар прытулiўся да гуменнай сцяны i калацiўся ўвесь ад нялюдскай узбуджанасцi i роспачы. Вось ён раптам ва ўвесь дух iрвануўся, думаючы, мусiць, прабiцца праз жывую сцяну. Тут жа яго хтосьцi пхнуў, аж ён ляснуўся плячыма вобземлю. Тут на яго i лiнулася людская бура.

Але каля яго арудаваў ужо Ўладзя. Ён кiнуўся ў самую гушчыню натоўпу i размахнуў рукамi. Хтосьцi закрычаў, хтосьцi сам распiхаць пачаў натоўп. Усё над Бушмарам кiпела, як у катле. Бушмар ратаваўся i рукамi i зубамi. Толькi на нагах сядзеў ужо хтосьцi i падбiраўся да яго рук.

- Жывога не пусцiць!

- Бi!

- Бi!

Яго ўжо збiвалi.

Але вось на адзiн момант Уладзю ўдалося спынiць раз'юшанасць натоўпу. I голас яго, разам з Андрэевым, пранiзалi навальнiчны гул тады, калi натоўп зноў гатоў быў рынуцца i змяшаць Бушмара з зямлёю.

- Назад!

- Пальцам не зачапi яго!

Тады забушавалi нездаволеныя галасы. Навальнiца расходжвалася, але вось зноў:

- Прэч!

- Адыходзь!

Бушмара паднялi i паставiлi на ногi. Ён стаяў, увесь дашчэнту дрыжаў.

Тады ўжо i ў натоўпе загаварылi:

- Нашто яго бiць, што гэта паможа?

- Дайсцi ад яго праўды трэба.

- У суд яго.

Пачаўся допыт, навальны, натоўпны:

- Гэта ты ўсё? Прызнавайся.

- Дом ты падпалiў?

- Не, не я.

- А чаго ты тут хадзiў?

Ён замаўчаў. Тады людская сцяна зноў рушыла на яго.

- Я толькi хацеў гумно падпалiць.

- А дом хто падпалiў?

- Вiнцанцюк.

- Каторы?

- Ваш.

- Калгасавец?

- Але.

Яго тады падхапiлi пад рукi i павялi на пажарышча. Ужо адно галавешкi тлелi. Знайшлi Вiнцанцюка. Той бедаваў i стагнаў, што ўся адзежа яго пагарэла. Iх паставiлi з Бушмарам разам i акружылi. Вiнцанцюк апраўдваўся:

- Адкуль, таварышы, такi паклёп на мяне? Я Богу душою хiба толькi вiнен. Што! Няўжо я сваю кватэру буду падпальваць. Уся ж адзежа мая там прапала.

Тады нехта здагадаўся:

- Вось тут i музыка ўся, што ты на гэтым выехаць хацеў: хто бо на цябе падумае, калi ты сам туды перабраўся!

Раптам з натоўпу праплiшчылася наперад, у круг, Амiля, заплаканая, устрывожаная.

- Бушмар! - крыкнула яна слабым, змучаным голасам. - Гад, згубiцель! Што ты нарабiў!.. Звер!.. Як жа дараваць табе!.. Хто ж табе цяпер падаруе!.. За ўсё!

Яна цяпер як бы расцвiла ўся ад трывожнай узбуджанасцi. Малая постаццю, з маладым бляскам вачэй, яна выглядала, як дзяўчынка.

Бушмар азiраўся.

- Звязаць яго!

- У суд!

Ён ужо не баранiўся. Не было карысцi. Зiрк яго ўпаў туды, дзе людзей радзей было. Там Галена трымала на руках дзiцянё. Другое, Амiлiна, трымалася за яе, напапоханае, сплаканае. Вось туды падышла i Амiля. Ён адвярнуўся.

Андрэй заўважыў: нейкае падабенства ў Вiнцанцюка з'явiлася цяпер да нябожчыка бацькi. Вiнцанцюк выў слязьмi.

IХ

Цэлую ноч быў неспакой у калгасе: пажарышча курэла да самага рання. Змучаныя гэтакаю трывогаю пасля дзённай працы, людзi пад дзень разыходзiлiся адпачываць.

Ужо бялела тады неба на ўсходзе. Запахла з поля здароўем расы. Поле драмала, лясы маўчалi.

Праходзячы паўз пажарышча дадому, Андрэй спынiўся. Глядзеў, як пусцела навокал ад людзей, i толькi вартавыя хадзiлi ля пажарышча. Ён увайшоў у хату. Там Галена стаяла над дзецьмi - яны ўсе як пазбiралiся разам у трывозе, гэтак i паснулi. Жонка яго стаяла ля стала i маўчала. I ўсе яны не гаварылi, чуючы i так, без слоў адно аднаго.

За вокнамi цiха было.

Там Уладзя хадзiў яшчэ па двары. Узбуджанасць гнала ад яго ўсялякую ўтому. Ён стаяў з вартаўнiкамi, так хадзiў. Пасля падаўся ён да Андрэевай кватэры - пераспаць да ранiцы. Ля ганка, дзе дубы (лесавыя пасланцы ў поле) застылi ў перадранiшняй дрымоце, цямнела ў водблiску неба чалавечая постаць.

- Амiля! - пазнаў ён.

Яна маўклiва глянула на яго.

- Што думаеш?

Яна адказала не адразу:

- Так... Нiчога не думаю... I пра ўсё думаю... думаецца...

Пасля яшчэ:

- Як даўней усё...

- Што?

- Жылося...

Яна не скончыла сваёй думкi, чамусьцi ўсмiхнулася i глянула цiха i спакойна на яго. Вочы яе чулiся ў змроку, i голас усё меў у сабе сляды трывожнай знерваванасцi:

- А ты адзiн ходзiш... чаго?..

Але ён нiчога не адказваў. Ён узяў яе за руку, другую яна сама працягнула яму.

- Родная... ты...

Яны пайшлi да Андрэя, несучы ў сабе радасць сваёй новай блiзкасцi.

Назаўтра зноў позняе лета зiхацела сонцам. Дзень быў капатлiвым, гарачым. Надвечар меўся адбыцца сход. Сход збiраўся быць бурным i доўгiм.

* * *

Следства не цягнулася доўга. Бушмара i Вiнцанцюкоў судзiлi ўвосень. Бушмар адбываў кару.

За тыя гады яшчэ некалькi новых будынкаў вырасла паўз лес. Бушмар больш у гэтую мясцiну не вярнуўся. Ён знiк.

* * *

Другая гiсторыя перад намi. Гiсторыя сыноў Амiлi i Галены. Яны растуць, каб дзейнымi ўвайсцi ў новае жыццё.

Гэтае ж апавяданне скончана.

1929

Каментары

Друкуецца па кнiзе "Лявон Бушмар" (Менск, БДВ, 1930). Упершыню апублiкавана ў часопiсе "Узвышша", 1929, №7-10. Завершаны ў сакавiку 1929 года. У тэксце аповесцi, апублiкаванай асобным выданнем, паметка ў канцы: "Слуцак".

Неўзабаве пасля публiкацыi аповесцi з'явiўся артыкул крытыка Алеся Кучара "Пра адну рэакцыйную аповесць" (Маладняк, 1931, №1), якi азначаў круты паварот афiцыйнай лiтаратурнай крытыкi ў адносiнах да творчай суполкi "Узвышша" наогул i творчасцi Кузьмы Чорнага ў прыватнасцi. А.Кучар прызнаў аповесць таленавiтай, але тым не менш "рэакцыйнай", бо празаiк слаба паказаў класавую барацьбу, а паводзiны герояў тлумачыў з пункту погляду буржуазнага сенсуалiзму. Лявон Бушмар, галоўны герой аповесцi, на думку крытыка, выклiкае спачуванне, а не асуджэнне, а аўтар шукае "матывы для апраўдання яго ўчынкаў". I нарэшце вырак, якi выносiць крытык-аглабельшчык i якi не падлягае апеляцыi: "Чорнаўскi "фiзiялагiчны жывiзм" не толькi нiчога агульнага не мае са змаганнем пралетарскай лiтаратуры за жывога, класавага чалавека, а наадварот, пралетарская лiтаратура павiнна ўзброiцца на змаганне супраць творчых асноў К.Чорнага". "Iдэалiстычна замкнуты псiхалагiзм i груба-матэрыялiстычны фiзiялагiзм" А.Кучар недвухсэнсоўна ацэньвае як "правую небяспеку ў нашай лiтаратуры, i на яе павiнен быць накiраваны самы моцны агонь нашага змагання".