Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке) - Грэм Грин

Ён рухаўся па калiдоры, цiха размаўляючы сам з сабою. Iзноў павалiў снег: нiбыта пара, ён засцiў вокны.

Некалi ў яго было пачуццё абавязку перад богам. Перад пэўным богам, паправiў ён сябе, перад богам, якi спускаецца з нябёс у перапоўнены прыдзел храма, пад блiскучы, паедзены моллю балдахiн, перад богам, памерам у манету, абрамленую залатым абадком. Гэта быў двудушны бог, боства, якое суцяшала i заспакойвала беднякоў у iх няшчасцях i бедах, калi яны ўзнiмалi вочы ўгору, чакаючы яго з'яўлення памiж калонамi. I боства, якое пераконвала iх пераносiць пакуты ў iмя няпэўнай будучынi, i яны схiляюць перад iм галовы, а тут з'яўляюцца пеўчыя, святары, прыхаджане i пяюць гiмны. Усё знiкла, як дым. Гэтую свечку ён пагасiў сам, сказаўшы сабе, што бог - фiкцыя, выдуманая багатымi, каб трымаць беднякоў у паслушэнстве i пакорлiвасцi, ён задзьмуў яе дэманстратыўна, з забаўным старамодным пачуццём адвагi, i часам у яго мiжвольна з'яўляецца пачуццё абурэння да тых, хто нараджаецца цяпер без усялякiх рэлiгiйных вераванняў i дазваляе сабе смяяцца з гераiзму iканаборцаў дзевятнаццатага стагоддзя.

А сёння гэтае пустое жытло асвятляла толькi адзiная цьмяная свечка. "Я не сын, не ўрач i не веруючы, - разважаў ён. - Я - сацыялiст". Слова гэтае вымаўляюць палiтыкi з незлiчоных трыбун, яго друкуюць благiм шрыфтам на дрэннай паперы безлiч газет, i яно гучыць фальшыва. "Нават тут я пацярпеў няўдачу". Ён застаўся адзiн, яго апошняя свечка аплывала. I ён быў рады кампанii любога чалавека.

Ён узрадаваўся, калi, вярнуўшыся ў сваё купэ, убачыў там нейкага чалавека. Незнаёмы стаяў да яго спiнай, але хутка павярнуўся на кароткiх, моцных нагах. Першае, што кiнулася ў вочы доктару Цынеру, у незнаёмага быў срэбны крыжык на ланцужку для гадзiннiка, потым убачыў: яго чамадан стаiць не на тым месцы, дзе ён яго пакiнуў.

- Вы таксама рэпарцёр? - сумна спытаў ён.

- Iсh sрrесhе kеin Еnglisсh*.

* Я не гавару па-ангельску (ням.).

Загарадзiўшы выхад на калiдор, Цынер сказаў па-нямецку:

- Тайны агент палiцыi? Вы спазнiлiся.

Ён усё глядзеў на срэбны крыжык, якi гойсаў туды-сюды ў такт рухам незнаёмага: гэта нагадвала крокi чалавека, i на iмгненне доктару Цынеру здалося, нiбыта ён прыцiснуўся да сцяны на вулiцы, якая стромка ўздымалася ўгору, каб прапусцiць узброеных салдат, дзiды, коней i змардаванага, знясiленага чалавека. Яго распялi, а беднякам ад гэтага не зрабiлася лягчэй, ланцугi яшчэ шчыльней самкнулiся, запаветы яго сказiлi.

- Я не тайны агент.

Доктар Цынер амаль не звяртаў увагi на незнаёмага. Ён прызнаваў, што, калi, магчыма, словы закатаванага чалавека i сказiлi, усё адно некаторыя з iх маглi быць iсцiнымi. Ён аспрэчваў сябе самога: сумненне звязана толькi з блiзкасцю смерцi, калi цяжар зробленых памылак - нясцерпны i чалавек шукае палёгкi, даючы самыя неверагодныя абяцаннi. "Я дарую табе спакой". Але смерць не прыносiць спакою, бо спакой iснуе толькi тады, калi ты сам яго ўсведамляеш.

- Вы мяне не так зразумелi, гер...

- Цынер.

Без ваганняў ён адкрыў незнаёмаму сваё сапраўднае прозвiшча: час маскараду мiнуў, i цяпер, калi надышоў час адкрытых дзеянняў, яму давялося адмовiцца не толькi ад чужога iмя. Былi словы, у сэнс якiх ён глыбока нiколi не ўнiкаў, звычайныя лозунгi, якiя ён прымаў, бо яны дапамагалi справе: "Рэлiгiя - сябра багацеяў".

- Калi вы не тайны агент, тады хто ж вы? Што вы тут робiце?

- Мяне завуць... - i таўстун злёгку пакланiўся, круцячы пальцам нiжнi гузiк камiзэлькi. Iмя было кiнута ў празрыстую, асветленую снегам цемру i патанула ў грукаце цягнiка, у мiльгаценнi сталёвых фермаў моста: Дунай, нiбыта срэбны вугор, праслiзнуў з аднаго боку чыгуначнай лiнii на другi. Незнаёмаму давялося паўтарыць сваё iмя: - Ёзеф Грунлiх. - Ён памаўчаў, потым сказаў: - Я шукаў грошы, гер Цынер.

- Укралi...

- Вы надта хутка вярнулiся. - Ён пачаў павольна тлумачыць. - Я ўцёк ад палiцыi. Нiчога ганебнага, гер Цынер, магу вас запэўнiць.

Ён усё круцiў гузiк камiзэлькi, гэты невядомы чалавек, аднак у прасветленай свядомасцi доктара Цынера ўзнiкалi яркiя вобразы: чыйсьцi змардаваны твар, нейкi яркi шматок, нейкiя дзецi-пакутнiкi, чалавек, якi караскаецца ўгору па дарозе на Галгофу.

- Гэта была палiтыка, гер Цынер. Газетная шумiха. Да мяне аднеслiся вельмi несправядлiва, i мне давялося ўцячы. Ваш чамадан я адчынiў дзеля нашай агульнай справы. - З удаваным хваляваннем ён выдыхнуў слова "справы", надаючы яму сэнс немудрагелiстага пароля. - Вы клiкнеце кандуктара? - Ён мацней напружыў ногi, - яго пальцы застылi на гузiку.

- Што вы маеце на ўвазе пад "агульнай справай"?

- Я сацыялiст.

Доктар Цынер добра разумеў, што пра вартасцi палiтычнага руху нельга меркаваць па яго асобных прадстаўнiках: сацыялiзм нельга ганiць за тое, што да яго далучыўся Грунлiх, але ж яму вельмi хацелася як найхутчэй забыцца пра Грунлiха.

- Я дам вам крыху грошай.

Ён выняў запiсную кнiжку i даў незнаёмаму пяць ангельскiх фунтаў.

- Добрай ночы.

Ад Грунлiха адвязацца было нескладана, i гэта ён мог сабе дазволiць: у Белградзе грошы яму будуць непатрэбныя. Ён абыдзецца без адваката: абаронцам яго будзе яго язык. Аднак цяжка было пазбавiцца ад непрыемнага ўражання, якое пакiнуў пасля сябе Грунлiх, хоць, вядома, палiтычны рух нельга ганiць, мяркуючы па бессаромнасцi асобных яго дзеячаў. Яму i самому даводзiлася часам быць амаральным, разбэшчаным, i шчырасць яго поглядаў ставiлася часам пад сумненне, бо ён быў славалюбны, некалькi разоў паводзiў сябе не лепшым чынам, аднойчы нават дзяўчына прыжыла ад яго дзiця... Дый матывы яго падарожжа ў першым класе былi не зусiм апраўданыя. Вядома, у першым класе лягчэй пазбавiцца праверкi на гранiцы, але, апроч таго, ехаць там было зручней, камфартабельней, i гэта цешыла яго гонар, як кiраўнiка. Ён зразумеў, што молiцца: "Божа, даруй мне". Але ў яго зусiм не было ўпэўненасцi, што яму будзе даравана, нават калi iснуе дзе-небудзь нейкая ўсёдаравальная сiла.

Прыйшоў кандуктар, праверыў у яго бiлет.

- Iзноў пайшоў снег, - сказаў ён. - А далей будзе яшчэ горш. Добра, калi не здарыцца нiякiх непрадугледжаных затрымак у дарозе.

Яму, пэўна, хацелася пабыць яшчэ ў купэ i пагаварыць. Мiнулай зiмой, расказаў ён, яны перажылi тут нялёгкiя выпрабаваннi. Сорак восем гадзiн запар падаў снег, i яны затрымалiся на самым цяжкiм участку дарогi, у бязлюдным месцы на Балканах: не было дзе знайсцi ежы i трэба было эканомiць палiва.

- Спадзяюся, у Белград мы прыедзем без затрымак?

- Цяжка сказаць. Я са свайго вопыту ведаю: перад Белградам заўсёды ўдвая болей снегу, чым па той бок Дуная. У Мюнхене можа быць снег, а ў Будзе цёпла, як летам. Добрай вам ночы, гер доктар. Такi холад, што сёння ў вас напэўна знойдуцца пацыенты.

Кандуктар пайшоў далей па калiдоры, паляпваючы ў далонi, каб сагрэцца.

Доктару Цынеру не сядзелася ў сваiм купэ, яго сусед выйшаў у Вене. Немагчыма было ўжо разглядаць у акне нават агеньчыкi, што праносiлiся мiма: снег пазабiваў усе шчылiны ў шыбе, i шкло зусiм заледзянела. Калi праязджалi мiма якой-небудзь сiгнальнай будкi цi лiхтара на станцыi, святло на iмгненне малявала ў акне нейкi дзiвосны калейдаскоп, у якiм рухалiся асобныя iльдзiнкi. Каб сагрэцца, доктар Цынер расшпiлiў, плашч, засунуў рукi пад крысы i зноў пачаў хадзiць па калiдоры. Ён мiнуў купэ кандуктара i выйшаў у вагоны трэцяга класа - iх прычапiлi да цягнiка ў Вене. Амаль усе купэ былi ўжо цёмныя, толькi пад столлю гарэлi цьмяныя лямпачкi. На драўляных лавах пасажыры рыхтавалiся да сну, клалi пад галовы скручаныя палiто. Некаторыя купэ былi настолькi забiтыя, што мужчыны i жанчыны спалi седзячы з абодвух бакоў на лавах, прыцiснуўшыся шчыльна адно да аднаго, у цьмяным святле iх твары здавалiся хваравiтымi i невыразнымi. Ад парожнiх бутэлек, якiя стаялi на падлозе, пад лавамi, несла танным чырвоным вiном, па падлозе былi параскiданы аб'едкi чэрствага хлеба. Дайшоўшы да туалета, ён павярнуў назад, не вытрымаўшы моцнага смуроду: дзверы туалета былi незачыненыя.

"Маё месца тут, - пераконваў ён сябе. - Мне трэба было ехаць у трэцiм класе. Я не хачу быць падобным на якога-небудзь дэпутата ад лейбарысцкай партыi, якi купляе бiлет першага класа i едзе засядаць разам з сваiмi аднадумцамi ў парламент". Аднак ён цешыў сябе думкай, колькi часу спатрэбiлася б на шматлiкiя перасадкi i што яго маглi б затрымаць на гранiцы. I ўсё-такi ён усведамляў, што прычыны яго паводзiн даволi складаныя. Ён пачаў задумвацца над гэтым толькi пасля разгрому паўстання: думкi пра асабiстую прагу да славы i пра непрыстойнасць дробных грашкоў былi б выцiснутыя радасцю i бескарыслiвасцю перамогi.

Але цяпер яму хацелася сказаць прамову з лавы падсудных з абсалютна чыстым сумленнем. Розныя дробязi з мiнулага, пра якiя яго ворагi нiколi не даведаюцца, могуць прыйсцi ў галаву i не дазволяць яму быць да канца шчырым. "Я не здолеў нiчога даказаць гэтым двум гандлярам, цi ўдасца мне быць больш пераканаўчым у Белградзе?"

Паколькi ён ужо не меў анiякай будучынi, ён пачаў думаць пра мiнулае, а дагэтуль у яго не было такой звычкi. Быў час, калi чыстае сумленне магло быць куплена цаною хвiлiннага сораму. "З таго часу, як я апошнi раз спавядаўся, я нарабiў шмат добрага i благога. Калi б мне ўдалося так лёгка ачысцiцца ад сваiх грахоў, - падумаў ён з палкiм жаданнем i з лёгкай горыччу, - я быў бы вар'ят, калi б не выкарыстаў такую магчымасць. Цяпер я шкадую, што нарабiў, не меней, чым шкадаваў тады, але я не ведаю, цi даруюць мне i цi iснуе наогул нехта, хто можа дараваць". Ён ледзь не пачаў здзекавацца з таго апошняга, ува што верыў: "Можа, мне пайсцi паспавядацца да таго скарбнiка сацыял-дэмакратычнай партыi цi да пасажыраў трэцяга класа?" Адвернуты твар святара, узнятыя пальцы, словы даравання, сказаныя шэптам на мёртвай мове, раптам здалiся яму такiмi цудоўнымi, такiмi бясконца жаданымi i безнадзейна страчанымi, як юнацтва i першае любоўнае спатканне на рагу вулiцы каля сцяны вiядука.