Клубок гадзюк (на белорусском языке) - Франсуа Мориак

Цiшыня зноў навеяла на мяне горкую тугу вечнай разлукi, непапраўнай страты. Зноў балюча сцiснулася сэрца. Усё было скончана. Позна. Нiчога мы з Iзай больш не скажам адно аднаму. Усё...

Я ляжаў у пасцелi i тупа глядзеў на мэблю ў стылi Людовiка XIII, якую мы з Iзай выбiралi ў дзень нашых заручын. Гэтыя рэчы доўга служылi ёй, пакуль не перайшла да яе па спадчыне матчына мэбля. Вось гэты сумны ложак, ложак нашай бяды i няшчасця...

Усе вярнулiся з могiлак. Да мяне зайшлi Хюбэр i Жэнеўева. Я зразумеў, што нiяк не могуць яны прывыкнуць да майго твару, залiтага слязьмi. У жалобным маўчаннi стаялi яны ля майго ложка. Дзiўна неяк выглядаў Хюбэр: яшчэ толькi поўдзень, а ён у фраку - у вячэрнiм уборы. А Жэнеўева - нiбы чорная вежа, на якой вылучалася толькi белая хусцiнка. Адкiнутая вуаль адкрывала круглы зняможаны твар... Гора сарвала з нас маскi, i мы не пазнавалi адно аднаго.

Яны пацiкавiлiся маiм здароўем. У голасе трывога, адчай, роспач...

Жэнеўева сказала:

- Амаль усе iшлi да самых могiлак. Яе так любiлi...

Я папрасiў расказаць, што было з Iзай перад смерцю.

- Ёй нездаровiлася. Яна i не хавала гэтага. Можа, бедная, i прадчувала сваю смерць, бо якраз перад гэтым яна цэлы дзень не выходзiла са свайго пакоя, усё нешта перабiрала, спалiла ў камiне стос пiсем... Мы нават падумалi, што загарэлася сажа ў комiне...

Я перапынiў дачку i спытаўся (як жа я раней пра гэта не падумаў):

- Як ты думаеш, Жэнеўева, мой ад'езд тут не... адыграў сваёй ролi?

Жэнеўева задаволена адказала:

- Вядома, i ад'езд гэты зрабiў сваё... Мама моцна пакрыўдзiлася.

- А вы ёй нiчога не гаварылi?.. Ну... не расказвалi пра тое, што напалi на мой след?

Жэнеўева запытальна паглядзела на брата: цi можна паказаць, што яна зразумела, пра што iдзе гаворка. Выгляд у мяне, мусiць, быў у гэты момант люты, бо яны абое перапужалiся. I пакуль Жэнеўева дапамагала мне сесцi зручней, Хюбэр паспешлiва адказаў, што мама захварэла дзён праз дзесяць пасля майго ад'езду i што ўвесь гэты час яны рабiлi ўсё магчымае, каб мама нiчога не ведала пра наш разлад. А цi было гэта праўдай? Ён яшчэ дадаў перарывiстым голасам:

- Паверце, калi б мы сказалi ёй пра гэта, то мы былi б першымi, хто вiнаваты ў яе смерцi...

Ён адвярнуўся, i я ўбачыў, як уздрыгваюць ад плачу сынавы плечы. Нехта прачынiў дзверы i папытаўся, цi скора будуць садзiцца за стол. Пачуўся голас Фiлi: "Як сабе хочаце! Я не вiнаваты, што ў мяне кiшкi марш iграюць". Жэнеўева выцерла слёзы i спыталася, што мне даць есцi. Хюбэр паабяцаў зайсцi адразу пасля абеду, - тады мы пра ўсё i пагаворым раз i назаўсёды, калi толькi ў мяне хопiць сiлы выслухаць яго. Я кiўнуў галавой.

Яны пайшлi. Манашка дапамагла мне ўстаць. Я прыняў ванну, апрануўся i з'еў маленькую талерачку булёну. Не хацелася мне ўвязвацца ў гэтую бойку. На роўных яна не пройдзе: сапернiк будзе шкадаваць хворага, нямоглага старога.

Калi дзецi вярнулiся, перад iмi быў зусiм другi чалавек, якi не меў нiякай патрэбы ў iх спагадзе. Я прыняў свае лекi i трымаўся бадзёра i незалежна.

Хюбэр пераадзеўся ў звычайны касцюм, а Жэнеўева захуталася ў стары матчын халат. "У мяне няма нiчога чорнага, няма ў што i апрануцца..." Яны селi насупраць мяне, i пасля некалькiх звычайных фраз, якiя гавораць, пахаваўшы нябожчыка, Хюбэр пачаў:

- Я многа перадумаў.

Ён старанна падрыхтаваў сваю прамову. Гаварыў так урачыста, нiбы звяртаўся да сходу акцыянераў: кожнае слова - узважана, нiякiх адступленняў, нiякiх перабольшанняў...

- Ля мамiнага ўзгалоўя я праверыў сваё сумленне. Я паспрабаваў зiрнуць iначай на наш разлад i паставiць сябе на тваё месца. Мы бачылi ў табе бацьку, якi як можа стараецца пазбавiць спадчыны сваiх родных дзяцей, i гэта, па-мойму, робiць законнымi ўсе нашы дзеяннi i ўчынкi. Прынамсi, кожны чалавек iх зразумее i прабачыць. Мы далi табе маральную перавагу над намi сваёй бязлiтаснай барацьбой i сваёй...

Тут ён запнуўся, шукаў патрэбнага слова - а я цiхенька падказаў:

- ...i сваёй подлай змовай.

Ён пачырванеў. Жэнеўева зашыпела:

- А чаму "подлай"? Ты ж куды мацнейшы за нас...

- Ну што вы! Якая тут моц? Хворы стары супраць зграi маладых ваўкоў...

- Гэты хворы стары, - сказаў Хюбэр, - у нашай сям'i карыстаецца вялiкiмi прывiлеямi. Ён днямi сядзiць сабе ў пакоi, пiльна сочыць за ўсiм, што робiцца навокал, выведвае нашы прывычкi, слабасцi i ўсё выкарыстоўвае ў сваiх эгаiстычных iнтарэсах. Спяшацца яму няма куды, ён грунтоўна абдумвае кожны свой удар. Ён усё ведае пра iншых, а тыя пра яго - нiчога. Ён - адмысловы майстра падгледзець, падслухаць (тут я не змог стрымаць усмешкi, тады i яны ўсмiхнулiся). Дык вось, - гаварыў далей Хюбэр, - у сваёй сям'i, у сваiм доме людзям заўсёды бракуе асцярожнасцi: спрачаюцца, крычаць, гарлапаняць i самi гэтага не заўважаюць. Залiшне мы паспадзявалiся на таўшчыню сцен у нашым доме. А ёсць жа яшчэ i адчыненыя вокны...

Гэтыя намёкi трохi змякчылi наш настрой. Але Хюбэр зноў загаварыў сур'ёзным тонам:

- Я нават дапускаю, што мы маглi табе здацца злачынцамi. Я, канешне, мог бы яшчэ раз спаслацца на тое, што кожны наш крок - гэта законны сродак самаабароны, але не варта абвастраць спрэчку i падлiваць масла ў агонь. Не буду я тут разбiрацца i хто быў падпальшчыкам гэтай сумнай вайны. Я гатоў нават абараняць вiнаватага. Але ты павiнен зразумець... Ён падняўся, працёр акуляры. Твар худы, змучаны... - Ты павiнен зразумець, што я змагаўся за гонар нашай сям'i, за будучыню сваiх дзяцей. Не можаш ты сабе ўявiць, якое наша становiшча, - ты чалавек мiнулага стагоддзя, ты жыў у тую казачную эпоху, калi разумны, абачлiвы чалавек мог рабiць стаўку на надзейныя вартасцi. Я, безумоўна, разумею i аддаю табе належнае: ты заўсёды быў на вышынi абставiн. Ты, напрыклад, самы першы адчуў наблiжэнне буры i своечасова паспеў пусцiць у ход працэнтныя паперы... Але табе ўдалося гэта толькi таму, што ты быў па-за бiржавымi справамi, а калi хочаш - без справы! Ты мог спакойна ацанiць становiшча, усё ўзважыць i дзейнiчаць. А я быў звязаны па руках i нагах... Удар быў занадта нечаканы, нiхто не паспеў апамятацца. Упершыню затрашчалi ўсе разам галiны дрэва, i не было за што ўтрымацца, i не было дзе ўратавацца...

З якiм болем ён паўтараў: "Не было", "не было..." Моцна, мусiць, скруцiлi яго даўгi!.. Можа, ён на краi безданi?! Але тут Хюбэр спахапiўся, што загаварыў занадта шчыра, i пачаў пераказваць агульнавядомыя iсцiны: магутнае пасляваеннае абсталяванне, перавытворчасць, крызiс спажывання... Усе яго словы мяне мала цiкавiлi. Я ўважлiва прыглядаўся да сына i бачыў, што ён перапоўнены трывогай. I ў гэтыя хвiлiны я адчуў, што нянавiсць мая памерла, патухла жаданне адпомсцiць. А можа, усё гэта памерла ўжо даўно? Я паспрабаваў успомнiць пра свае старыя крыўды, зноў распалiць у сабе агонь гневу i лютасцi... Дарэмна... Навошта спрачацца з вiдавочным. Няпростае пачуццё нараджалася ўва мне да сына, але пераважала ў iм зацiкаўленасць. Усе трывогi гэтага няшчаснага я мог супакоiць адным сваiм словам!.. Як гэта ўсё было дзiўна!.. А ў вачах у мяне стаяла маё багацце... Яшчэ нядаўна яно было мэтай i сэнсам усяго майго жыцця!.. Дарэмна спрабаваў я падараваць, аддаць, згубiць яго!.. Аказваецца, я не мог нават зрабiць з iм таго, што мне хацелася!.. I вось я адкiнуў гэтае багацце. Яно перастала мяне цiкавiць, нiякага дачынення да яго я больш не меў... Хюбэр змоўк i пiльна глядзеў на мяне праз свае акуляры: "Што гэта зноў задумаў бацька? Адкуль чакаць новага ўдару?" Вось ён ужо i падрыхтаваўся: на твары з'явiлася пакутлiвая грымаса, у вачах - страх i адчай, цела адкiнулася на спiнку крэсла, рука прыўзнялася, нiбы папярэджваючы гэты чарговы ўдар... I я пачуў:

- Я прашу цябе толькi аб адным: дапамажы мне выблытацца i ўмацаваць маё становiшча. Ад мамы мне сёе-тое дастанецца, але мне яшчэ трэба (ён запнуўся, баючыся назваць суму) ...трэба ўсяго толькi адзiн мiльён. А калi ўсё наладзiцца, я тады i адзiн... А зрэшты, глядзi сам. Абяцаю, што тваё слова будзе для мяне законам...

Ён праглынуў слiну i моўчкi пазiраў на мяне, але нiчога не мог прачытаць на маiм твары.

- Ну а ты? Як твае справы, дачка? - спытаўся я, паварочваючыся да Жэнеўевы. - У цябе, вiдаць, усё добра. Муж твой - мудрэц...

Жэнеўева заўсёды з сябе выходзiла, калi хвалiлi мужа. Яна з абурэннем запярэчыла, што iх фiрма абанкруцiлася. Ужо два гады, як Альфрэд не закуплiвае рому, - ён, бачыце, упэўнены, што цяпер лепш пачакаць i не пачынаць нiякiх спраў. Iм-то ёсць за што жыць, толькi вось Фiлi пагражае кiнуць жонку i чакае толькi, каб пераканацца, што цесцеў кашалёк апусцеў.

Я разануў:

- Падумаеш, бяда вялiкая!

- Канешне, Фiлi - падонак! Гэта i я ведаю, i Янiна ведае... Але калi ён кiне яе, яна памрэ... Не вытрымае, памрэ. Табе гэтага не зразумець, тата. Не дадзена табе гэтага. Янiна пра яго ведае куды больш, чым усе мы разам. Яна не раз мне казала, што такiх нягоднiкаў мала на свеце. I ўсё ж такi, калi ён кiне яе, яна памрэ. Табе гэта здаецца глупствам. Такiя пачуццi для цябе не iснуюць. Але з сваiм вялiкiм розумам ты можаш улавiць i тое, чаго сам не адчуваеш...

- Ты стамляеш тату, Жэнеўева...

Хюбэр думаў, што сястра сваёй балбатнёй б'е па маiм самалюбстве i можа "ўсё сапсаваць". Ён убачыў прыкметы крыўды i болю на маiм твары. Але адкуль яму было ведаць, што Жэнеўева развярэдзiла маю старую рану... Я ўздыхнуў: "Шчаслiўчык гэты Фiлi!"