Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор

Хойто үдэрынь гэртээ ерэхэдэнь: "Зай, юу хаража, хайшан гэжэ агнажа ерэбэт?" — гэжэ һамганиинь һураба.

Хубуун хараһан үзэһэнөө доло хөөрэжэ үгэбэ. Эсэгынгээ хэлэһэниие, хайшан гээд дүүргэһэнээ хөөрэбэ. һамганиинь: "Яагаашье ядарһан хүн гээшэбшн даа. Моринойнгоо һүүл хү-дэлгэ гэхэдэнь, эсэгынгээ урда орожо морей хатаргахаяа яа-гаабши! Модон тогоо тогоолжо, мях-а. бэлдээд байгаарай гэхэдэнь, гүрөөһөе үбшөөд, мяхыень модоор шорложо шараад байхаяа яагаабши.'" — гэжэ һамганиинь үбгэндөө хэлэжэ —,үгз-бэ.

Нэгэ хэды хоноод хаан хүбүүгээ абаад, баһа агнажа гараба. Харгыдаа ябаад, "моринойнгоо һүүл! хүдэлгэл даа, хүбүүм-

ни", — гэжэ хаан хэлэбэ.

Хүбүүн хэлэхэтэйнь адли эсэгынгээ урда орожо хатар жо-

роо гаргаба.

зэ

үн хоёр агнаха газартаа хүрэжэ, эсэгэнь хүбүүцЗ "Гүрөөһэ үбшэжэ, модон тогоо тогоолжо, мяха а бэлдээд!

байгаарай", — гээд агнажа ошобо.

Эсэгынгээ агнаад ерэхэдэ, хүбүүн гүрөөһэ баряад, мяхыещ ехэ амтатайгаар шараад байба.

Эсэгэнь шараһан мяхыень эд'нжэ, хүбүүмни хайшан гэжм энээннне ойлгожо абаа гээшэб гэжэ гайхажа һууба.

Тиигээд хүбүүнһээнь һурахадань, хүбүүниинь һамгамни хэя лэжэ үгөө гэжэ хэлэбэ.

Хаан бэрынгээ сэсэн и ие мүнөө ha я ойлгожо, ухэхэдээ бэ! рэеэ хаан болгожо һуулгаба.

9. ҮНЭШЭН ХҮҮХЭН

Угэбэ. гэбэрай хада аха дүү хоёр һуужа байба гэхэ. Ахань баян, сэсэндэ тоотой, дүүнь

үгытэй, тэнэгтэ тоотой һэн ха. Нэгэ үглөө ахань дүүгэйдээ ерэжэ, газар гэшхэхэ гансахан боод борогшо гүүнэйнь унагые мэ-

хэлжэ абахаар һэдээд:

Дүү хүбүүн! Хээрэ түлеэндэ гарахам, гүүгээ үгэл даа,—

Аха, юу хэлэнэш! Гүүмнн унагалха болошоол даа,—

— Яахашьегүй, миниишье тэргэ унагалха болошоһон юм, — гэжэ дүүгээ худал үгөөр хуураад, гүүень абаад ошобо ха. Ьаяи хүнэй хээрэ гаража ябахадань, дүүгэйнь гүүн тэргын арал coq

унагалжархиба. Дүү хүбүүниинь гүйжэ ерээд:

— Аха, гүүмни унагалжархиба ха юм! — гэжэ ехэ хүхкгу-

нээр дуугарба.

— Ши яанаш! Миииишни тэргэ унагалбал, — гэжэ дүүгээ ойро дэргэндээ үзэбэгүй. Тэрэ хоёр урда хойноо оролсожо яда-хадаа, хаанда ошожо, заалдабад ха. Заалдахадаа нэгэниинь боод борогшо гүүмни унагалба, нүгөөдэнь тээбэри тээгээд яба-һан тэргэмни унагалба гэжэ хэн хэнииншье зүбтэ гараха па: наатай байбад ха.

Хаан шэбшэлгэндэ хатан байһаар:

— Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгэ. э тарган юун бэ? Тэрэниие таагаад ер^һэн хүнтнай зүбтэ гаража, унагаа абаха, — гэжэ хатуу хуули эсхэбэ ха.

Үгытэй хүн тэрэ таамаг үгыень хайшан гэжэ тааха боло-бобиб гэжэ үрөөлэ һанаан болоһоор гэртээ ерэбэ ха. Балшар багадаа эхэһээн таһарһан, үнэшэн үрөөһэн басаганиинь һура* ба:

— Баабай, баабай! Сээжэ бэешни шэбшэлгэндэ хатяп шаг. сэсэгы йюдэншни уһатаһаншаг байнал! Хэн шамайем модхоон голхоруулбаб?

— Аха дуу хоёрой унагаа буляалдажа, аса модо хаха та-' там болоходомнай: "Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгээ тарган юун бэ? Тэрэнние тааһан хунтнай зубтэ гаража, уна| гаа абаха", — гэжэ хаан баабай хуули эсхэбэ. Тэрэнние намдалз хунэй таажа абаха бэрхэтэй байнал, — гэжэ уйдан һууЖа хэлэбэ.

— Баабай. баабай! Бага юумэндэ бахардаһанай хэрэггүй юм! Үглөө нүгөөдэр болотор хоюулаа шэбшэжэ үзүүжэбди. Амаржа унтагты. баабай! — гэжэ эсэгынгээ һанаае задан байжа хэлэбэ.

Үнэшэн урөөһэн басаган углөө эртэхэн бодожо, үһэ зүһөо

һэргээгээд:

— Баабай, баабай! Бишни һонин зүүдэ манажа хоноболбий Тэрэ таамаг үгэ хуурые тааһаншаг болобо бэшэ гүбди.

— Басагамнн, ямар зүүдэ зүүдэлбэш? — гэжэ эсэгэнь hyi раба.

— Унтахада нойр номгохон. Ябаха хүдэлхэдэ, дэлхэй тарган юм гэжэ зүүдэ зүндөө үзэбэлби.

— Хэлэбэшье зүбтэй! Үнэшэн үрөөһэн басагамнн, тулюур-, хак эсэгэдээ- ннгэжэ туһалхадаа альбанши! — гээд, бодоһонош мэдэнгүй бодон байһаар, хаанайда гүйжэ ошоод, үүдэ брохо-тойгоо хамта хэлэбэ:

— Хаан баабай! Танай захиһан захяае дуургэхые оролдоо һэм. Хэлэхэдэмни болохо гү?

— Болохо. Щ

— Увтахада нойр номгохон. Худэлжэ ябахада, дэлхэй тарган. Энэ хоёрһоо дээрые оложо шадабагүйб, — гэжэ һүгэдэна байба. Энэ үгытэй үбгэн таамаг үгыем тааха гэжэ һанаагүй һууһан хаан гэнтэ сошон, үлэ мэдэг толгойгоо дохижо, зүб-шөөһэн тэмдэг үзүүлбэ ха. Тэндэ олоороо сугларһан зон гай-халдана.

— Тэнэг мунхаг дүүмни хаанаһаа абаад, юу хэлэжэ байна гээшэб! Би зургаан хүбүүтэй хүнби. Эгээ ехэ хүбүүмни хадаа хэбтэһэн унеэ бодхоожо шадахагүй номгохон юм. Дэлхэй дээрэ энээнһээ номгохониие олобогүйб. Зургаан гахайтай агшаб. Эгээ томо гахаймни ууса дээрээ һуусараа таргалаа. Дэлхэйа дээрэ энээнһээ тарганиие олобогүйб, — гэжэ баян хун һайрхан байжа хэлэбэ. Хун зон тэрэнние голон, урда урдаһаан харала саад, дуугай болршоно.

Хаан хэлэһэн үгэдөө боогдожо, үгытэй дүүдэнь унагыени үгэхөэр хуули эсхэбэ. Баян ахань хүн зоной дунда улайба сайба.

— Тарган морин һайнда тоотой, баян хүк сэсэндэ тоотой гэжэ хэлсэгшэ һэк. Тэрэнһээ ульгэртэй, баян баабаймнай сэу сэнээ эндэ харуулбал! — гэжэ зоной дундаһаа нэгэ аман наа-

да харан дуугарба.

— Энэ үгытэй хүн өөрөө тааба гү, али гэртэнь таамаар хун бии юм гу? — гэжэ хаан ээл тээл гэһээр, мэдээд ерэл даа гэжэ

нэгэ элшые үгытэй хүнэйдэ эльгээбэ ха.

Тэрэ элшын үгытэй хүнэйдэ ошоходонь, газаань мори уя-маар нэгэшье шоро гадаһан байбагүй. Элшын тэхэреэд ябаха-лаар, үнэшэн басаган үүдээ захайлгажа хараад:

— Морёо уяха һанаатай һаа, үбэл нажар хоёрой нэ1эн-һээнь уяхадатнай болохо, — гэжэ дуугараад, үүдэеэ хааба.

Хаанай элшэ үнэшэн басаганай хэлэһэн үгэ хүүрые таажа ядаһаар хаанайда ерэбэ ха.

— Зай, харш замдаа юу хаража, юу һоннрхожо ерэбэш? — гэжэ хаан һураба.

— һонирхоһоншье юумэ үгы. Харин, тэрэ үгытэй хүнэй газаань ошоходомни, мори уямаар өөдөө ёдойһон шорошье байбагүйл. Угаа гайхаһандаа оронгүй дэхэрихэеэ ябахадамии, нэгэ заахан басаган үүдээрээ бултайгаад, үбэл нажар хоёрой нэгэнһээн морёо уяхадатнай болохо гэжэ дуугараад, саашаа орошоо. Намайе наада хаража байна хаш гэжэ һанаад ерэ-шооб, — гэбэ.

— Газаань юун харагданаб?

— Ойнтороошьегүйб теэд. Тэргэ шарга хоёр хэбтэнэ һэн

ха, — гэбэ.

— Ээ, тэнэг! Нажар үбэл хоёршни тэдэл байгаа, — гэжэ хаан хэлээд, тэрэл басаган таамаг үгэнүүдыем дууһан таажа

байгаа ха юм гэжэ лаблажа абаба ха.

10. АХА ДҮҮ ХОЕР

Ахань баян Бардуунай дүүнь үгытэй Ба-ламджа хоёр айл һууба. Баян Бардуунай гуроан хүбүүтэй, үгытэй Баламджа ганцхан басагатай. Угытэй Баламджа ганцхан байтаһатай байгаа, тэргэ шарга хоёртой байгаа, эмдэрхэйнүүд.

Нэгэтэ Баламджа унагалха байтаһаа унаад баян ахадаа ошоо. Тэргынь эрэжэ ошоо, тулеэгээ асархаяа. Ахань тэргээ угое. Газаа гараад хараа баян Бардуунай: Баламджынь бай-таһан унагалха болоһон байба. Ахань хэлээ:

— Мэнии тэргэ унагалха болоһон юм, мэдэжэ ябаарай! Тэргым унага талда хая баш!

Үгытэй Баламджа тулеэндэ ошоод, байтаһаа буулгаад, тэр-гэдээ тулеэгээ тээбэ. Тэрэ сагтань байтаһаниинь унагалтёо. Баламджа тулеэгээ тээжэ дуудаад, унагаа байтаһандаа хө-хүулээд, тэнжээгээд, гэртээ ерээд, тулеэгээ буулгаад, тэргэйнь ахайндаа абаашаба. Бардуунай ахань гараад хараа: байта ha-ниинь унагалһан байна. Бардуунай хэлэбэ:

— Өө, мэнии тэргэмни унагалаа һэмби! Унаган мэнии, би абахам, мэнии тэргэйн унаган!

Баламджа хэлэнэ:

— Үгы ахай, юу хэлээбта, тэргэ унагалха юм аал! Мэнии байтаһан унагалаа!

— Үгы би мэдэнэгээб, шинии байтапан унагалхи, мэнии тэргэ унагалһан байха.

Баодуунай ахайн унагынь абшоо. Баламджын гэртэнь хеэт-тёо Угытэй Баламджа углөөниинь тайшаа ноёндо ошобо. Гом-.добо. Тайшаа ноён:

-Үглеө хоюулаа ерэгты, — гэбэ.

Үглөоникнь баян Бардуунай угытэй Баламджа хоер хоюулаа ерэбэ.