Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор

Мяхайн хоёр гурба отолжо идеэд, садааб гэжэ остоолһоон гаршоо. Үбэгэ һамаган хоёр хэлэнэд: "Баян хүни хүбүүн зүһэ-нэймай идеэд, энэ мяхаймнай идеэн гэжэ һанаа үбээ, холоһоо ябаад, морин дээрэ шалааштаа".

Хадам эхэн оро заһажа үгэнэ. Хүригэн хүбүүн эхэһээ гара-һан бэедээ хүрсэ тарим бэеэрээ орон соон ороод хэбтэнэ. Тэдэ үбэгэ һамаган хоёр идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүгшэнөө за-хяаяар бисяахаар идеэлээд унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гүдэһэ-ииии улдэшөөд байна. "Энэ хоёри унтахада, тэрэ мяхайн хулуу-жа идехиимал даа", — гэжэ шэбшэжэ хэбтэнэ. 'Үбэгэ һамаган хоёр арсяа уугаад, ороо заһажа орондоо ороод унтаналТэдээни унтаһан Хойно Шабар тэнэг хүбүүн бодоод, һүни хабхар бай-хада мяхаа табиһан газар тээшэ ошоно. Ошожо ябаһаар тол-гоёо айдуутай ехээр мүргэшкэнэ. Толгой уруун юума ехээр ад-харна. Гараараан баряад эльбэхэдэн, гартан бүтүү няалдана. Газаа гаржа аршахам гэжэ үүдэн тээшэн ябана. Газаа гараад хэрэнсээ дээрэн хархада, уйһан бортого соо хонини нооһои шэ-хээтэй байна. Тэрэ хонини нооһоор бэеэ аршана. Аршаад, һа-райн сагаанда гараад хархадан, хонини нооһон хуу баран ияал-1 даад хонинидли болошоод байна. Хадам баабайн ехэ ураи на-рин хун сабуу халаагаад, тайг дээрээ табиһан байгаа. Тэрэ сабуун толгой уруун адхаршаһан байгаа. Тэрэ нооһоор гарка арга убээ, хонин болооб гэжэ хотон соо хониһоор орожо хэбтэшэ-бэ. Хониһы тал дундан ороод хэбтэхэдэн, пуни тэни барагта хоёр паар морёор ехэ хобто тээгээд, тэрэ хадамайшин хониһы хулуухаяа хулуушад ерэнэд. Хотони хажууда мориһоо байл-гаад, үһээйин хуу татаад нэгэниин харайгаад ороно. Щабар тэнэг хүбүүни газартьхи хажуудаси хонеэн хаяад угэнэ, хоёрть-хиёо шабар тэнэги хаяад угэнэ, дурбэ-табаи хони хобто соо тээгээд хулуушад ябаатьхина. Дүрбэ-таба хониһы хоорондо Шабар тэнэг хүбүүн тээлгээд, хониди убэр туруундан гузээгээ ха-халхаяа һанана. Тиижэ байсараа үүр сайжа захалаадьхина. Үүр сайгаад захалхада, Шабар тэнэги хониһы байрын хажуу-гаар гүйлгэнэ, Шабар тэнэги хонид нуга соогоо байгаад Я ралдана. Тиихэдэ хобто соо байһан хонид баһа мяаралдана. Шабар тэнэг хүбүүн: "Би хонин болоһон хойноо мяарахам", — гэжэ ехэ муухайсаар шашхана. Тиихэдэ тэдэ хоёр хулуушад —. Хойноһоомнай хүд үлдэжэ ябана, — гэжэ хоёр морёо буулгаад, хобтоо хонитойи тэргэтэйи хаяад, тэрэ хоёр хулуушад морёо унаад, гуйлгэлдэжэ арилшанад.

Нара гархалаар Шабар тэнэг хүбүүни хүгшэниин хонеһоо адууһаа гарагкам гэжэ ошходон, дээрээ ехэ хобто тээЬэн тэргэ

туи дээрэ байна. "Энэ хобто соон юун бнимааб?" — гээд хаа

рахадан. өөһэнн хурайха — Шабар тэнэг дурбэ табан хонидь|

хоорондо ялайса хараад хэбтэнэ.

— Энэ иихэдээ яаһан хайшингһиимши, яахадаа энээн соо

ороһинмшн? — гэнэ. Тэрэ хурайхан хэлнэ:

— Бн хонин болоошииб, ши харгыһаа бу гара гээ хэнээш, шннингээ хуурээр нараһан дээрэ гараад үхээд, һөөршөө амида болоод ябахадам харгы дээрэм нарапан ургашоод байгаа. Үхэ-һниманем хоёр хубуун бодхоожо, нараһайм тойруулжа. харгы-дам оруулаа һан. Тиижэ харгыдаа орожо, хадамаидаа хүрэһым. Хадам баабайм газаагаа байжа, морээм нуга соогоо табяа һан. Байсандан ороходом, хадам эхэм хубсаһым тайлажа у л го© һэн: Остоолдоо һуулгажа тарга мяха, хатуу арси табяа һан. Шинии! хуурээр арснһаа ама хүрээ һэм, мяханһаа хоёр гурба ама ху-рээд, "садааб" гээд остоолһоо гаршоо һэм. Хадам эхэм унталга заһаад үгөө һэн. Унталгада орходоо, шинии хуурээр хубсапаа хуу тайлаад унтаа һам. Унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гудэпэм үлдэшөөд байгаа һан. Унтаһан хойно мяхайн хулуужа идьхэм i гээд бодоод ябажа ябхадам, толгой уруум юума адхаршоодщ толгоёороон мүркэлөөрэм. Тэрэнээ арлигкам гээд газаа гарха-дам, хэрэнсээ дээрэн хонини нооһон байгаа һан, хонини нооһоор бэеэ арлигкадам, би хонин болшоод байгааб, тиигээд ороод хонеһоор хэбтэшооб. Хониһоор хэбтэжэ байхадам. хулуушад хулуугаад, наашиин асараа хиим.

Тиихэдэн хүгшэниин хэндэшье харуулан убээ, уһа халаажа нооһойн сюһажа гаргажа, бэшэ хубсаһаар хубсалуулаа пан.< Тинһэн хойноо хугшэниин эхэ эсэгэдээ хуу ильгээжэ: "Хуригэн; хүбүүйитнай газаа гархадан, хотон сооһоо танай хониһы хулуу| шан хулуужа, хубсаһа үмдэн убээ хулуушы хойноо гуйгээд, хр! ннһытнай эндэ абаа. Хуригэн хүбүүни хубсаһай мореэн абажа! хонеһоо абаашагты", — гэжэ засяа угэбэ. Тиижэ тэрэ хадаМ эхэ; хоёриин: "Хуригэмнай аймаштай бэрхыма даа", — гэжэ хүрн-j гэмнай хоноо убээ хадаа хүрэгэмнай хониһы нүсэгээр улдэжя ошожо хониһымнай абаа. Тиижэ хадам баабай хуригэнэй хуб-сапай, мореэн абаашажа ошоо һан.

Морэйн, хубсаһайн абаашажа, хониһоо асаржа ерээ һэн. Шабар тэнэг хубуун хугшэтэёон, хугшэниин ходо һургаажа, ажал — һуудалиин адуу малиин ходо харжа, тиижэ өөрьёо уй соо байлиима. Тэрэ Шабар тэнэгтэй зобожо тулижа байгаад, наһандаа һуугаа һан. Тэрэ ажал һуудалиин онтхо түүхэ болоо һан.

14. БУРУУША БОРБООН

Нэгэ угээтэй хунэй хубуун байгаа ха даа. Тиигээд тэрэ хүбүүниин баян хунэй басага абаа ха даа. Эсэгэн жаран ухэр унжэ басагандаа үгөө һэн. Тэрэ нухэрын залхуу юуш хэдэггуй, гансал хэбтэжэл байха эдеэд лэ, хүдэлмэри хэдэггүй. Үхэрнүүдээ алаад лэ эдеэд лэ хэбтэдэг байгаа. һамганиин үхэрэйнгөө уялгашын худал-дадаг байгаа һэн. Тиигээд лэ нухэрын жаран үхэрөө алажа эдежэ дууһаад ла, хооһон улэшэбэ.

Һамганиин нэгэтэ сууха соо шара тоһо хээд лэ, зунай гэртэ гурбан дүлиин дунда үнэһэн соо булажархёо ха./Заа, тиигээд нүхэртөө хэлэнэ: "Ошшо зуһаландаа үнэһэ асарал даа, юумээ угаахамни, юумээ, хубсаһаа угаахамни", — гэжэ нухэ-рөө үнэһэндэ эльгээбэ.

Нүхэршни памганайнгаа хуурээр ошшо үнэһэ һабардаха-даа, суухатай тоһо рлобо. Үнэһэтэеэ, тоһотоёо абаад, һүхюу юума гэртээ орожо ерэбэл даа.

— Биш иимэ олзотой ерэбэб, — гэжэ. һамганиин:

— Ябаһан хүн яһа зууха, хэбтэһэн хүн хээли алдаха, — гээд садтаран тоһоо эдюулбэ нүхэртөө.

— Иимэ һайншииш даа, — гэжэ байжа һүхёоно хаям даа тэрэ һамганшии нүхэрөө. Тиихэ бэрин нүхэршни сахюурта бууяа баряад гүйшэбэ даа, агнахамни гээд. Тужада тайга соо ороод ло, тэрэшни торшэбэ, гэрээ олохоёо болёод. Дэмээ ябажа байһаар ла, гурбан тээшээ нүхэтэй шонын нүхэ олобо. Тэ-рээни олоходоо, дулаа бэдэржэ хонохо һанаатай хүн шонойи нүхэн соо ороо хим. Тэндэн шонойн хүбүүд хэбтэжэ байгаа. Тэрэ хүбүүшын бариха һанаатай һөөршөа гараад, хубсаһаяа

тайлаад, хоёр нүхын бүглөөд, гурбатьха нүхөөрөө ороо өөһэ-

рвөн. Шонын хүбүүд салдаган хүни орохолоор шошоһон бэеэ-рзэ гүйлдэжэ гаршана. Хубсаһайн хуу тархидаа үлгээд гуйлдэ-шэбэ. Гүклдэжэ гаршана. Тэрэ хүбүүмнай салдагаар үлэшөө хним, юуш үбой. Эхэһээн гараһак нара-й хүбүүи шэнди болоод үлэшэнэ. Бодоод ло ябба даа тэрэшни. Дайдада гаршоо хиим, твөрөөд ябажа байһаар. Нэгэ талмайда гарахадаа, баян айл харажархёо. Үглөө үдэрын нэгэ айлай газаа хагдан соо орожо хоноо. Айлын нохойд ехэ хусаа. Хүнэй орожо ерэхэдэн нохойн хусаа гээб даа. Тиигээд лэ тэрэшни тэндээ үүр сайса хэбтэшөө.

Баян хунэй хулһэншэд үглөөгүүр бодоод неэгээ һаана. Тэ-. рэмнай намарай саг. Хүлһэншэдэй неэгээ һаажайхаДан (баян хун нэгэ басагатай байгаа) нэгэ басаган хадан торгон дэгэлтэй хотоной ара бийдэ ерээд лэ өөрынгөө хэрэгтэ һуужархиба, шээнэ. Тиигээд лэ нөөхимкай хагдан соо хаража хэбтэнэ. Үдэр болоходо баһа тархияа бултайлгаа гээб даа. Басаган бодоод нюһаа ниихэдээ, алтан бэһэлигээ дунда хургандан бай-пан нэшэжэрхибэ. Үглөвнэй наранай гарахада бэһэлигшни ялалзана хиим, ту я а сосёод ло. Тэрэ хүбүүмнай харажал хэбтэнэ хиим.

Хүлһэншэнүүд хүрэй сооһоон үхэрнүүдээ газаашан гаргаш-хана. — Үнеэдээ гаргаад хүлһэншэд гэртээ ороно. Тэрэ зуурта нэгэ унеэн хотоной хүрээ хабиржа байтараа аргаална. Хүбүүн хаража хэбтэнэ. Тээ нэгэ хэды болоод байхада, хүлһэншэ үхэрэй бааһа суглуулаад, хотонойгоо шэгшы руугша хэжэр-* хибэ. Хоёр нохой һүниндөө хусаһан, тэрэ хүбүү руу хараад ла байна.

— Юундэ энэ нохоймнай хусаба гээшэб? Мүнөө һууна, хараад һууна, хүрээ руу хараад ла байна. Эндэмнай юун бии болооб, — гээд баянай хүлһэншэдии ороходон.