Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
— Энэ юун бэ? — гэжэ асууба.
— Улаан шэлээр минии урда орохомни Тээ гүш? Ярнха саг болоо haa, би яринаа, — гэбэ.
Тиигэжэ бодомжогуйгөөр дуугархадань, амбанай һамган сухалаа хүрэн:
— Амбанай урдаһаа ама юундэ гарабаш? — гэбэ.
— Гэргэн аа! Зугөөр, зугөөр! Шамаар турэ барюулха гэжэ абаа бэшэ, харин түлыеш абаха гэжэ абаһан байгаа бэзэ, — гэжэ Хабшаг Норбын дуугархада, амбан хэлэхэ үгэгүй болохо-доо, амаа ехээр ангайн энеэгээд, Хабшаг Норбые хундэлхын ехээр хүндэлжэ, үдэшөө гэхэ.
Хабшаг Норбо нэгэ хоноходоо нэгэ амбаниие торгобоб гэжэ урмашаад, хоёрдохи амбанайда ошобо ха. Амбанай һамган уг-тан гараад:
— Манай тэмээн ботоголоод байна. Хүл сзэртэй, — гэжэ хо-
рибо ха.
— Бурханай шаби ботогонһоо доро болоо гу? — гээд, Хабшаг Норбо гэртэнь орохоор тэгүүлнэ. Хурдан хурса үгэтэй хүн энээн тойромнай бии болоо гэжэ дуулапан хадаа амбан уулза-хагүйе бодоод:
— Манайхи хүл сээртэйбди, — гээд урдаһаань түлхинэ ха. Хабшаг Норбо үүдэнэйнь богоһо дээрэ хэбтээд:
— Сээргүй сээжэ гэртэ байг, сээрТэй хул газаа байг, — гэжэ дуугархадань, амбан яахашье аргагуй болоходоо, оруулха баа-тай болобо. Хабшаг Норбо ороһоор сэхэ амбанай ямбата шэрээ дээрэ һуушаба. Амбан ябан һуужа:
— Ноён, шамда хэн һуудал угөөб? — гэбэ.
— Зон үгэһэн юм! — гээд — Танда нохой луудал хэн үгэһэн ааб? — гэжэ асуухадань, амбан угэ дуугуй Хабшаг Нодбодо тороод һуужа үгэбэ.
Хабшаг Норбо арад зоной дундаһаа гараһан хүбүүн хадаа амбан ноёд, ламанарые хурдан хурса угөөрөө торгоожо, хүн зоной дунда хундэтэй ямбатай ябаһан юм гэхэ.
36. ХОЁР СЭСЭШҮҮЛ
Далайн урда биидэ Хори до нэгэ Бажага Сэсэн гэжэ ябаһан байгаа. Далайн хой-то биидэ ошшо сэсэ буляалдахам гэжэ түхөөроө ха. Ябха дээ-рэн эхэн: "Сагаа дуһаажа уужа, баруун талдаа һуужа ябыш-таа", — гэбэ. Тиихэдэн сагаа дуһаажа уугаад, баруун талдаа һуүна. Эхэн ябха тээшэн урөөр зарга хэлээем ха. Эхэдээ хэл-һэн хуурын дуулаад:
— Нэгэ тогоони архида һогтохоб гэжэ һаннабойб, нэгэ ху-ни хүүртэ боогдохоб гэжэ паннабойб, — гэжэ Бажага Сэсэн хэл-нэ ха. Ц
Тиихэдэн эхэн:
— Ехэ хэлэнхаар, ехээ үнхэг гэһымбой даа, ендэшхэ ехэ ама хэлэшхэбаабштаа, — гэжэ хэлээ.
Гараад далайн хойто биидэ ябхаараа ошоо гэхэ. Далайн хойто биидэ ябахадаа, пеэрбэ захайн Яйлда захайн гэри газаа ошобо. Ошоод, газаан морёо уяха хүрээ хабшалгашха үбаэ. Хаанаа морёо уяхым, хаб харанхыдаашхэ эндэ ерэбэ губ гэжэ гайхажа хаража байна. Тнижэ байхадан нэгэ басаган га-шараа.
— Еидэ байшээбтэ, орыт, — гэнэ.
— Орхош хэрэг үбээ Ьан даа, уһа уугаа болоо һаа упан байхы? — гэжэ һурна.,
— Байха, орыт, — гэбэ.
— Орходоо морёо хаана уяхыб? — гэжэ һурба. Тиихэдэн:
— Саантнай убэл зун хоер байгаа, тэндэһээ уягты, — гээд ор'жо арлишаба.
Тиихэдэн үбэл зунхоёри хаанһаа, юунһаан уяхым гэжэ, тэрэ хоерын хааным гэжэ гайхажа баһаа байшаба. Гайхажа хараа-шалжа байһаар харашхэбэ. Хархадан, шарга тэргэ хоер байна ха.
"Ай, энээнээ убэл зун хоёр гээгшэм", — н гэжэ һая ойлгожо, тэндһээн морёо уяад ороо.
Ороод, ундаа харяагаад, гараад ябаа ха саашаа. Ябажа ябахадаа нэгэ айли газаагуур гархадан, нэгэ хүгшэи үнеэгээ һаажа
һууна.
Хажуудан ошоод*.
— Үнеэн һүтэй болог1 — гэжэ дуугарба.
— Үрөөр болог! — гэбэ.
Харжа байхадан тэрэ хүгшэниин хупайхан дал дээрээ түгдэ
һүршэһэн, тэрэн далбайжа харатдажа байтаа. Тэрээни адаг-
лажа, һонжожо, тэрэ хүгшэнһөөн:
— Хай, суурхай харагша үнеэ бэдэржэ ябһымһан, хараа
үбэйт? — гэжэ һурна.
Тэрэ хүгшэниин таагаад, намайе бэеым бэеһээм һурба, адаг-лаба, һонжобо гэжэ:
— Харааһам, мэнэ һая хойшо гарна һан, хойноһоон хүхэ буха дахажа гарна бэлэй. Үнэдхэм гэжэ хамар дээрээ шээлгэ-жэ, хоншоор дээрээ баалгажа гарна бэлэйл, — гэбэ.
Тиихэдэн Бажага Сэсэн тороод, хүүр хэлхэ хүүрээ олжо ядаад, абжэбээ арлишээ. Тиихэдээ шэбшэжэ ябана зуураа: "Маамамин ехэ ама хэлэбэш гэһэниин тудаба ха. Энэ ээыдэ тор-ходоо, үнээрээшхэ хамар дээрээ бааЛгаһантай адли, торон торон гэжэ эзы хүндэ торшобоб", — гэжэ саашаа ошобо.
Үнгэйн голи үхэжэ ябахадан, Хурсангайли хойкхоно үёогэнэ гэжэ нэрэтэй ганса модон һуудаг байгаа. Тэрэ үёогэнээе үсхэ гэжэ харгаяһаан гаржа Бажага Сэсэн ябаа ха. Тиихэдэн саан-һаан өөһэнидли эмээл морьтой хүн ержэ ябба. Үёогнээн хажуу-дэ хоюулан ушараа ха. Ушараад ла бэе бэеэ "хэн гээшэбшэ" | тэжэ һуралсана. һуралсахадаа, нэгэниин Далайн урда биитъхэ Бажага Сэсэн болобо, нүгөөдэн Далайн хойто бэеын арын хара ашабгаһан Баалхан Сэсэн болобо.
Хоер сэсэшүүл тэндээ сэсээ буляалдаба. Тиихэдээ абхан адли, зэбхэн зэргэ, бэе бэеэ эһэ торгобо. Моринһоон бу^'жа бай-жа зугаалба. Зугаалжа, зугаалжа үнгэрхэдөө дэлхэйн хүн хааным гэжэ һуралсажа, тиихэдэн Бажага Сэсэн хэлэхэдээ: "Нара гарха зүгтэ" — гэбэ. Баалхан Сэсэниин: "Нара орхо зүгтэ", — тээд хоюулан буляалдашаба. Тиигээд буляалдажа байхадан хэншхэ альниин зүб, альниин бурууб гэжэ илгаха хүн үбээ, тэ-дээндлн мэдэхэшхэ хүн үбээ. Тиигээд хуюуландаа Турайн сүүд-тэ үгэе гэжэ зүбшээд ха.
Турайн сүүһы ноёд харжа пуухадаа "ааалхан Сэсэн үнтэёо хэлээ, Бажага Сэсэн буруу хэлээ" гэжэ өөрьёо хүбүүе худлаар хэлэбэ, буруу гэжэ хэлхэеэ ая үбээ гэжэ, дэлхэйн хүн нара орхо зүгтымэ гэжэ буруу эршыдлээ ха. Баалхан Сэсэн үнээрээ зүб ойлгоһым байна, дэлхэйн хүн нарани орхо зүгтымэ гэжэ тэрэ сэ-Сэшүүлдэ сүүһы ноёд дуулгаа. Тиихэдэн Бажага Сэсэн сүүһы ноёд худалаар сүүд хээ гээд сүүһы эгээ ехэ ноёндо:
— Мэдээбээ бэшэ мэдээш, ойлгообээ бэшэ ойлгоош, тэрэ мэ-дэжэ байгаад худалаар хэлэһэндээ юушбээ, аша гушабээ хо" соржо, үүдээ Xjaaxaui, — гэжэ хараашхээ.
Тэрэн үнтэёо хооһон байшһыма гээд даа тэрэ хун.
Тиихһээ хойшо сууһы забһарта сууһы ноёдһоо болхо гэршэш болһон хун худлаар хэлхэбээема гэжэ хэлүулһымэ.
Бажага Сэсэн буляалдаад, тиигээд зарьма газарын тороод, торохо газараа суудтэ худлаар хэлуулээд, зуб байгаад худал' гуулээд, ехэ урайгшабээ, гомдолтой гэртээ. харяа гэхыма.
37. ХАРААД ҺУУГААРАЙ
Амбан ноён дүтынгөө нэгэ угытэй айлай арбан гурбатай хубууе моришон болгожо абаад, холо газар нютагжаһан ураг эльгэндээ аилшаар мор-обо гэжэ.
Тэдэ хоёрой харгы замдаа эдсэлхэ сагынь боложо. бурьялан урдажа байгаа горхоной эрьедэ буугаад. тэндээ эдеэ хоолоо бэлдэхэ гэжэ шиидэбэд ха.
Амбан ноён сумаагаа уудалан, эрье хоннной ууса, можо гэхэ мзтын тарган мяха хонхон тогоондоо хэсэгээгээд:
— Бя дутын айлда орожо. айраг амсаад ерэһүү даа. Ши минии ерэтэр тогоотой мяха пгулэеэ хараад һуугаарай, — гэжэ захяад ябашана.
Тинн ноёной ябахатай сасуу томо хара нохой ерээд, үнэрдэя байһаар, тогоон соохи уусыень зуугаад ябашаба. Тэрэ хүбүүн һууряһаа хүдэлэнгүй, үнөөхнл газартаа һуужал һууба. Тэрэ үеэр амбан ноён ама халамгай ерээд, тогоон соохи мяха шүлэеэ худхасагаан байтараа, эрьеынгээ уусые угылөөд:
Уусамни яаһан бэ? — гэжэ асууха мүртөө хүбүүн тээшэ шэрүүнээр хараад зогсобо.
— Тан шэнги томоһоо томо хара нохой уусыетнай зуугаад ябашана һэи. Тээ тэрэ горхоной саада эрьедэ гараад, мяхаяа зубаржа хэбтэнэ, — гэбэ.
" сГЫ' би шамайе хараад һуугаарай гээ һэм шууб! vt,7анда хаРажал һууһанаа хэлэнэб. *
TamvvnaiiL??*'" ^ара 5оймог шамайе даа! — гээд, амбаь ноён ташуурайнгаа эшэһээ баряадхина…
пгт" с огоотой мяхаа хараад һуугаарай гэжэ та хэлэ; гут. ьи харажал һуугаалби даа. Ноёнхай, намһаа ум хэоэ гээшэбта, — гэжэ һанаа амархан харюусаба ха
э бэшэ һэн PK>ycaSa хГӨӨ Юу нэ"
Мүнвө ноён баряад банһан ташуураа гам, "ье амандаа аагтай, хэлэндээ хэдүүлгэтэй"!? ид, М: "Яагаа-S бабнб!>-гэжэ бодоод, угэ wS^S^/^^
дээрээ гозуули шэнгеэр зогсошоһои юм гэжэr^caSf' Щ
38. АРГАТА ХҮШЭТЭ ХОЁР
С,агай сагта, сахилзаании хүхэдэ, caapiha-най нимэгэндэ, саазанай сулада һан ха. Аргата Хүшэтэ хоёр байһан юум.
Аргатан алаг эрэзн сартай, ахайтай һан ха. Хүшэтэн хурин эрш сартай, эхэнэр угэй гансаараа банһан юум.
Аргата нэгэтэ тулээндэ ошожо ябатараа, нэгэ үхэһэн гу-рөөһэнэй хэбтэхэдэ гэртээ асаржа, арапиинь хуулаад, мяхайнь шанаад, һамгантаяа хоюулаа эдижэ һууба. Хүшэтэ орожо ерээд:
