Клубок гадзюк (на белорусском языке) - Франсуа Мориак

Я сарамлiва падаў пояс Люку. Ён спачатку нiчога не зразумеў:

- А навошта мне гэта? Што я з iм...

- О! Люк! Гэта табе яшчэ як спатрэбiцца! А раптам у палон трапiш... Ды цi мала што!.. З золатам, брат, нiколi не прападзеш!

- Дзядзька! - засмяяўся ён. - У мяне i так барахла хапае. Няўжо ты падумаў, што я яшчэ павалаку з сабой гэты пояс? Ды ў першай жа атацы я выкiну яго ў кустах.

- Але, хлопчык, дарагi, у пачатку вайны ўсе, хто меў золата, бралi яго з сабой.

- Яны проста не ведалi, што iх чакае на фронце.

Ён стаяў пасярод пакоя. Потым кiнуў залаты пояс на канапу. Якiм жа кволым здаўся мне тады гэты дужы здаровы юнак у вайсковай форме не па росту. З шырокага каўняра выступала тоненькая дзiцячая шыйка. Валасы ўжо былi падстрыжаны нагала, i ад гэтага твар страцiў своеасаблiвасць, стаў такiм, як i ва ўсiх салдат. Ужо яго падрыхтавалi да смерцi, ужо "прыбралi", як i ўсiх астатнiх, ужо нельга адрознiць яго ад iншых, ужо стаў ён безыменным, невядомым, ужо прапаў... Люк яшчэ раз абыякава глянуў на пояс, потым узняў вочы на мяне. У позiрку яго была насмешка, пагарда... I ўсё ж ён абняў, пацалаваў мяне на развiтанне. Разам мы выйшлi на двор. Ён адышоўся на некалькi крокаў, яшчэ раз глянуў на мяне i цiха сказаў:

- Здаў бы ты ўсё гэта ў Французскi банк.

А я ўжо нiчога не бачыў: слёзы засляпiлi вочы... Чуў толькi, як ты, смеючыся, адказала яму:

- Ого! Чаго захацеў?! Такога ад яго не дачакаешся.

Доўга стаяў я на ганку... I раптам ты спыталася:

- Прызнайся, ты ж ведаў, што ён не возьме золата? Гэта што? Прыгожы жэст?

I тут я ўспомнiў, што пояс застаўся на канапе. А слугi - народ цёмны! Нiколi не ведаеш, чаго ад iх чакаць...

Я хуценька пайшоў да сябе, ускiнуў пояс на плечы i зноў высыпаў золата ў галаву Дэмасфена.

Праз некалькi дзён памерла мама, а я амаль не памятаю гэтага. Апошнi час яна цяжка хварэла i жыла не з намi. Цяпер вось кожны дзень я думаю пра яе, i паўстае перада мною мама маладая, здаровая, прыгожая, якой была яна ў днi майго маленства. А вобраз нямоглай, хворай старой чамусьцi сцёрся ў памяцi. Ненавiджу хадзiць на могiлкi, а да мамiнага помнiка часам хаджу. Раней прыносiў кветкi, цяпер перастаў, бо iх усё роўна крадуць. Беднякi прыходзяць красцi ружы багацеяў, каб пажывiцца за кошт нябожчыкаў. Трэба было б паставiць абгародку, ды пры цяперашнiх цэнах гэта дорага каштуе... Люк... Бедны хлопчык... У цябе i магiлкi няма. Ён прапаў - так i лiчыцца: "прапаў без вестак". Я нашу ў бумажнiку тую адзiную паштоўку, якую ён паспеў мне напiсаць: "Усё iдзе добра. Пасылку атрымаў. Моцна цалую". Так i напiсаў: "Моцна цалую". Такi сказаў мне добрае слова бедны мой хлопчык...

XI

Сёння ўночы прачнуўся ад удушша. Давялося ўставаць. Ледзь давалокся да крэсла i пад сумнае завыванне ветру перачытаў апошнiя старонкi сваiх запiсак. Божа мой! Якую мярзотнасць маёй душы яны адкрываюць!.. Перад тым як зноў пiсаць, я пасядзеў ля акна. Вецер сцiх. Неба праяснiлася. Спакойна спаў гарадок. I нечакана ў тры гадзiны ночы зноў наляцеў вецер, прагрукатаў па небе гром i па чарапiчным даху моцна забарабанiлi цяжкiя, халодныя кроплi дажджу. Я нават спалохаўся, што гэта, можа, град. Закалола ў сэрцы. Толькi-толькi адцвiлi вiнаграднiкi, узялася завязь будучага ўраджаю - i на табе: такi лiвень! Як наўмысна!..

А зрэшты, што мне да таго ўраджаю?! Увесь ураджай са свайго жыццёвага загону я ўжо сабраў. Мне застаецца толькi адно: пакуль ёсць час, спазнаць трохi лепш самога сябе... Паслухай, Iза, пасля маёй смерцi ты знойдзеш у сейфе сярод папер адзiн дакумент, якi засведчыць табе маё апошняе жаданне. Склаў я гэты дакумент праз некалькi месяцаў пасля смерцi Мары, калi я i сам цяжка хварэў. Там ты знойдзеш прыблiзна такiя словы: "Калi перад смерцю я згаджуся пачуць апошняе слова святара, то цяпер, пры здаровым розуме i яснай памяцi, я загадзя пратэстую супраць такога гвалту над маёй разумовай i фiзiчнай слабасцю з мэтай дабiцца ад мяне таго, чаго мая душа не прымае".

Дык вось, я павiнен прызнацца табе, што за апошнiя месяцы, калi я зноў i зноў азiраю свой жыццёвы пiлях, пiльна ўглядаюся ў свой унутраны свет, мне становiцца ўсё ясней i ясней: менавiта цяпер мяне прыцягвае да сябе вучэнне Хрыста. I цяпер я не адмаўляю таго, што i ў мяне, можа, знойдзецца дарога, якая прывядзе мяне да Бога. Калi б мне ўдалося памяняць свае адносiны да сябе, палюбiць сябе, мне было б лягчэй знайсцi гэтую дарогу... Але ўва мне столькi жорсткасцi, столькi душэўнай скупасцi... Адзiнае, што мне добра ўдаецца, гэта выклiкаць ва ўсiх нянавiсць i ствараць вакол сябе пустыню. Значыць, застаецца мне толькi адно - надзея!.. Я вось што думаю, Iза: не дзеля вас, праведнiкаў, сыходзiў твой Бог на зямлю, а дзеля нас, грэшнiкаў... Нiчога ты пра мяне не ведаеш... Нi пра мяне, нi пра маю душу... Магчыма, гэтыя старонкi, што ты прачытала, хоць трохi зменшаць тваю нянавiсць да мяне. Ты ўбачыш, што былi ў мяне i патаемныя добрыя пачуццi, якiя абуджалi ўва мне Мары сваёй дзiцячай ласкай ды наш няшчасны Люк...

Iза, не падумай, што я строю з сябе нейкага пакрыўджанага анёла. Сваё сэрца я добра ведаю: гэта - клубок гадзюк. Яны кiшаць у мяне ўнутры, душаць маё сэрца, пранiзваюць яго сваiмi джаламi, i ледзьве-ледзьве яно ўжо б'ецца. I нельга разблытаць гэты ядавiты клубок! Яго можна толькi рассекчы ўдарам вострага мяча: "Не мiр, а меч прынёс я вам" - так, здаецца, казаў твой Хрыстос.

Не ведаю, Iза, можа, заўтра я адракуся ад таго, што тут нагаварыў табе, як адрокся ад свайго апошняга жадання, выказанага трыццаць гадоў таму назад. Можа, ты мне i даруеш усё. Я i сёння ненавiджу ўсiх тых, хто толькi называе сябе хрысцiянамi... А хiба мала такiх, хто на самай справе глумiцца над верай i над iмем божым?! "Але табе, мярзотнiку, хто даў права судзiць iх?" спытаешся ты. Iза, а цi няма ў маёй мярзотнасцi чагосьцi блiжэйшага да тваёй веры, чым у iх, у гэтых "дабрачынных"? Можа, маё пытанне здасца табе блюзнерствам? Ну, а як мне даказаць табе, што праўда на маiм баку? Чаму ты нiколi не гаворыш са мной? Магчыма, ты i знайшла б тое слова, ад якога маё сэрца адтала б? Сёння ноччу мне ўсё здаецца, што, можа, нам яшчэ няпозна пачаць жыць па-новаму. А што, калi сёння, не чакаючы смерцi, аддаць табе гэтыя старонкi?! I прасiць цябе, i малiць iмем Бога твайго, каб дачытала iх да канца?! I дачакацца таго моманту, калi ты дойдзеш да апошняга радка! I тады б я ўбачыў, як ты заходзiш у мой пакой уся ў горкiх слязах! I ты раскiнула б рукi для абдымкаў! I я папрасiў бы цябе дараваць!

I мы абое ўпалi б адно перад адным на каленi!..

Бура, мусiць, уцiхамiрылася. Зноў на небе загарэлiся бляклыя зоркi. Хутка пачне свiтаць... Мне здалося, што зноў пайшоў дождж, але не, гэта ад подыху ветру падаюць кроплi з лiсця дрэў. Цi не легчы мне ў пасцель? Можа, будзе лягчэй? Стамiўся я, няма ўжо больш сiлы пiсаць, i я адкiдваюся на цвёрдую спiнку крэсла...

Нейкае змяiнае шыпенне... Потым - маланка на ўсё неба i магутны выбух. I надышла злавесная цiшыня... Зноў на пагорках пачалi ўзрывацца бомбы, якiя кiдаюць вiнаградары, каб адагнаць градавыя хмары. Град - гэта велiзарнае бедства для нашых мясцiн. З боку суседнiх памесцяў Сатэрн i Барзак узлятаюць у неба ракеты. У Сэн-Венсэне на ўсю моц б'юць у званы ў надзеi адвесцi градабой... I раптам па чарапiцы застукала, нiбы нехта зверху сыпануў прыгаршчы маленькiх каменьчыкаў... Град! Раней, у былыя часы, нiхто не ўтрымаў бы мяне ў пасцелi i я пабег бы да акна. Было чуваць, як з грукатам адчыняюцца аканiцы ў спальнях. Ты крыкнула нейкаму чалавеку, што перабягаў цераз двор: "Моцны град?" - "Моцны. Добра яшчэ, што з дажджом..." Па калiдоры пратупалi босыя дзiцячыя ножкi, - вiдаць, ад шуму прачнуўся нехта з малых. Я па прывычцы прыкiнуў: "Не менш як сто тысяч франкаў паплыло", але з месца не зварухнуўся. А калiсьцi!.. О, я даўно ўжо быў бы на полi!.. Помню, неяк раз знайшлi мяне ноччу сярод вiнаграднiку - у хатнiх тапачках, са свечкай у руцэ, а на галаву мне падаў буйны град... Туды цягнуў мяне прыроджаны сялянскi iнстынкт, мне хацелася кiнуцца на зямлю i прыкрыць вiнаграднiкi сваiм целам, уратаваць iх ад градабою... Але сёння ўсё маё багацце стала мне чужым, непатрэбным. Нарэшце я вызвалiўся з гэтых путаў i выйшаў на новую дарогу. Нейкая сiла падштурхоўвае мяне: "Iдзi! Iдзi!.." Што гэта? Сляпая сiла? Любоў? Можа, i любоў...

Частка другая

XII

Парыж. Вулiца Брэа.

I чаму мне ўздумалася ўзяць з сабой гэты сшытак? Што рабiць цяпер з маiм доўгiм пасланнем? Памiж мною i вамi ўсё скончана. Ты, Iза, каму я адкрыў тут усю сваю душу, не павiнна больш iснаваць для мяне. Дык навошта мне зноў садзiцца за гэтыя запiскi? Але я зноў бяру ў рукi пяро: мне трэба пiсаць, мне трэба выгаварыцца - у гэтым мой паратунак i мая адзiная ўцеха... Якiя дзiўныя радкi напiсаў я ў тую ноч, калi град пабiў вiнаграднiкi!.. Няўжо я стаяў на мяжы вар'яцтва? Не, не, не трэба гаварыць нi пра якае вар'яцтва. Нельга нават ужываць тут гэтае слова, бо сваякi мае здольныя на ўсё i слова гэтае павернуць супраць мяне, калi, не дай Бог, гэтыя старонкi трапяць iм у лапы. Цяпер мае запiскi маюць адрасата, i трэба будзе iх спалiць, як толькi я адчую сябе горш... Застаецца, праўда, адзiн чалавек, якому я магу iх перадаць... Гэта мой сын, якога я прыехаў шукаць у Парыжы. Нiколi мы з iм не бачылiся, але ён ёсць, ён жыве тут, у гэтым горадзе. Як мне хацелася расказаць Iзе пра яго iснаванне на тых старонках, дзе я намякаў пра свой любоўны раман у 1909 годзе. Я ледзьве не прагаварыўся, што мая палюбоўнiца была цяжарная ад мяне, калi ад'язджала ў Парыж...