Тартак (на белорусском языке) - Иван Пташников

- Нiчога, Наста, не будзе...

Боганчык ужо не чуў, пра што гаварылi: конi пайшлi з гары, логам, i людзi, пераймаючы падводы, чаплялiся за ляжэйкi. Было чуваць толькi, як мычэў на возе Янук, паказваючы пугаўём на лес, на Людвiнова. Ля яго воза махаў рукамi Махорка: спраўляўся ў Янука, як лучыць за руччом на Кур'янаўскi расцяроб.

Праехаўшы добры кавалак, яны спусцiлiся да ручча, знайшлi расцяроб i, звярнуўшы на яго, паехалi даўнейшай дарогай, каб не ехаць полем - не быць на вiдку.

У расцяробе стаяў цень. Пахла балотам сырая ў лагчыне зямля - прэла пад мохам i ягаднiкам: яе не даставала сонца. Расцяробам ездзiлi толькi летам, калi касiлi лог ля ручча, аж пад самым Людвiновам.

Пад калясьмi шасцела старое белае асiнавае лiсце, лiпла на мокрыя ад зямлi колы. Расцяроб быў шырокi, на парку коней, i Боганчык сядзеў з краю на мяхах, выпрастаўшы ногi: яны балелi i, здавалася, ацяклi. Адлучыўшыся ад усiх, ён зноў глядзеў здалёку, як махае галавой, напiнаючыся да самай зямлi, маленькi Махоркаў Сiбiрак. Здавалася, расцягнецца на дарозе, захрапе, i яго ўжо не падымеш...

"Пiльнаваў бы лепш сваю падлу, чымся людзей языком мыць... - падумаў ён пра Махорку. - Узяў бы ды сам на перадавую... Дык не... Без пальцаў... Усе яны такiя... Адны бязрукiя, другiя кашляюць. Iм павестак не прыняслi. Не далi формы, не заперлi ў доты... А то ўжо Боганчык збег, Боганчык уцёк... А ў фiнскую хто ў снезе сябе памарозiў?.. Яны, можа? Iм i тады павестачак не прыслалi. Як у бога за пазухай... А якая рознiца, ёсць у цябе пальцы цi не? Там у галаву страляюць... Ваюй за ўсякую сволач. Кладзiся пад танкi... А яны табе тады яшчэ жыцця не дадуць. Я з вамi разам не кашляў i пальцы ў малатарню не соваў... Героi... Наракаць толькi".

Пад калёсамi трэскалася сучча; колы мясiлi мухаморы, што лезлi з пяску i з травы, белыя, як порхаўкi. I Боганчык падумаў: усё роўна падушаць усiх у вёсцы, як порхавак. Не сёння, то заўтра. Немцы - немцамi... Спасу, мусiць, не будзе. I так - нешта нейкае: не зачапiлi адразу, сагнаўшы... Нарыхтоўку ўзялi. Хаця, завязеш, прыедзеш - яны i цябе з усiмi да Махоркi ў хату i сярнiчку пад страху ў салому... А Наста хоча яшчэ ўсiм ратунак знайсцi... Добра, што хоць самi вырвалiся...

Боганчык чуў, як па нагах, па старых дзiравых ботах, шастае трава: вырасла на самай дарозе ў пояс, выветрала сухатой аж да зямлi i цяпер будзе гарэць, як сярнiчка, падаткнi толькi агню. Ён падумаў, што ўсё будзе такiм летам гарэць, як сярнiчка: трава, лес, салома на стрэхах... Салома сухая, сушэй за траву на дарозе.

Уехалi ў Людвiноўскi лес - пайшлi адны старыя елкi: гэта перад самай вёскай.

Боганчык падумаў, што ў Людвiнове можна пераседзець усё на свеце. Каму яно трэба... Хутары на пасецы сярод лесу, хат дванаццаць, цi што - ён не помнiць. Будавалiся людзi тут нядаўна, перад самай вайной. Людвiнова далёка ад вёсак i ад шашы.

У лесе цень засцiлаў дарогу. Пасвяжэла за плячыма, стаў часта храпцi конь, хацеў пiць: чуў, што вiльготна пад нагамi.

У Людвiнове можна будзе адсапнуцца, напаiць каня, бо такой гарачынёй збяёдаеш жывёлу...

Расцяроб пайшоў прамы, як пад шнур, i ўсе падводы былi вiдаць на дарозе. Ззаду паганялi, каб не адстаць ад яго, Боганчыка. Праз расцяроб ужо свiцiлася поле; Людвiнова было блiзка.

Боганчык саскочыў з воза, каб ля лесу звярнуць жарабка адразу на загуменне - да студнi, што ў канцы вёскi: не ехаць жа iм полем праз усе хутары... Закруцiлiся былi за канец дугi ля гужа лейцы, i ён, iдучы збоку ў каня, адкручваў iх аднымi канцамi пальцаў - не даставаў цераз аглабню. Пачуўшы свабоду, жарабок замахаў галавой, гонячы з грудзей сляпнёў, зафорскаў i, нагiнаючыся да зямлi, стаў скубцi ў выбоiнах сухую смычку: быў галодны. Боганчык успомнiў, што жарабок не кормлены з начы. Вярнуўшыся ранiцай з Карчаватак, ён кiнуў яго пад асверам на двары нераспрэжанага. Не адпяў нават, забыўся. Адтуль яго i забраў, не даўшы дома пiць: нiдзе не знайшоў вядра - нi ў хаце, нi ў сенцах, нi ў варыўнi - зняслi ўласаўцы. У рацэ ля маста жарабок i не нагнуўся да вады: з ракi рэдка пiў.

Праз лес ужо было вiдаць белае на сонцы поле. Боганчык пачуў, як пахне жыта; пасля ўлавiў, пацягнуўшы носам, смурод, як дзе гарэла сухая салома: з жыта ў расцяроб падзьмуў вецер. Тады ў тым баку, дзе было Людвiнова, нехта закрычаў нема, што меў сiлы, i затрашчалi стрэлы: кораценька, суха, як хто знянацку павёў па драбiне ў калёсах пугаўём. Ззаду па лесе пайшлi водгаласкi...

Жарабок натапырыў вушы i замахаў галавой - рассыпалася па шыi грыва, забразджалi цуглi, б'ючы па хамуце па клешчах, - пасля таргануўся, як укушаны, i рвануў дарогай на поле.

Боганчык, падаўшыся наперад, злавiў яго за лейцы, паспеў. Лейцы рэзалi рукi, былi шорсткiя i гарачыя, што з печы. Ён бег, б'ючы каленам аб заднюю вось; цягнуў за лейцы, накручваючы iх на руку, i чуў: нiчога не зможа зрабiць. Пасля падумаў, што трэба забегчы каню наперад...

Учапiўшыся за ляжэйку, ён прабег i схапiўся за аглабню ля падпiнка. Лейцы вышмыкнулiся з рук, i цяпер, трымаючыся за падпiнак, ён хацеў злавiць каня за аброць.

Калi зноў пачалi трашчаць уперадзе стрэлы, глуха, што ў бочку, Боганчык быў ужо з калясьмi на полi ў жыце. Нагнуўшыся ўперад i ўзлёгшы на аглабню, ён схапiў каня за аброць i пацягнуў што меў сiлы ўбок, каб звярнуць з дарогi. Жарабок спатыкнуўся, i Боганчык пачуў, як падкасiлiся ногi - па iх, мусiць, дало аглабнёй - i ён паляцеў галавой у зямлю, у жыта. Убачыў, ужо лежачы, што лучыў на крушню камення. Падцялежыўшыся, нахiнулiся да крушнi i калёсы, i ссунулiся на ляжэйку верхнiя мяхi. Жарабок як абвалiўся, падкорчыўшы пярэднiя ногi, так i ляжаў. Хроп, б'ючы галавой аб каменне: адграбаў ад сябе заднiмi нагамi зямлю i стагнаў: не давалi ўстаць падцялежаныя калёсы з мяхамi.

З-пад сябе Боганчык угледзеў, што на поле выехаў Махорка - самога Махоркi не было вiдаць, матаў галавой толькi гняды Сiбiрак, за Сiбiраком мiгнулася сiвая Панкова галава...

Тады Боганчык страпянуўся, падгробшы пад сябе локцямi каменне, устаў з крушнi i закрычаў, махаючы ў лес рукамi:

- Назад!.. Назад!..

Але конi iшлi на поле, i за iмi кiвалiся людзi...

Ён схапiў жарабка за аброць - жарабок, апёршыся галавой яму на рукi, напяўся i ўстаў з зямлi - i павёў яго, аб'язджаючы крушню, наўскасяк цераз жыта да дарогi заварочваўся. Не згледзеў, калi паспелi акруцiцца Махорка з Панком - яны пагналi коней назад у расцяроб, i ён, Боганчык, астаўся цяпер ззаду за ўсiмi.

У расцяробе ля самага поля дарогу Панку загарадзiла Таня - ехала як усё роўна iм напярэймы, лежачы на возе; за ёй паганяў кабылу Янук Тваюмаць. Расцяроб ля самага поля быў вузкi - не размiнуцца; аб'ехаць адзiн аднаго спопаразку нiхто не змог, i яны сталi.

- Назад!.. Назад!.. - крычаў Боганчык цяпер ужо цераз усiх Танi i Януку. - Немцы ў Людвiнове... - Пасля сцiх i пабег наперад, да Панковых калёс, дзе сыходзiлiся мужчыны. Янук толькi тупаў босымi нагамi ля сваiх калёс, баючыся адысцiся, i паднялася на мяхах Таня - хацела злезцi далоў.