Мiколка-паравоз (на белорусском языке) - Михась Лыньков

Атрад спынiўся на начлег у адным вялiкiм сяле. Ужо з даўняга часу павялося, што партызаны рабiлi па вёсках суд i расправу над тымi, хто крыўдзiў сялян, хто прыгнятаў бедных. I доўга разбiралi Сёмка-матрос, дзед Астап i Мiколка розныя сялянскiя скаргi i крыўды. Скардзiлiся на мясцовага памешчыка, якi такую волю пры немцах займеў, што адбiрае ў сялян зямлю, не пускае iх у лес, з дапамогай немцаў жорстка распраўляецца з усiмi тымi, хто быў раней у батрацкiх камiтэтах i ў сельсаветах.

- Пусцiць яму чырвонага пеўня! - скамандаваў Сёмка.

Група партызан адразу ж села на коней i, нягледзячы на цемень ночы, паехала "ў госцi" да памешчыка. I праз якую гадзiну шырокае зарава калыхалася ўжо над лесам i над палямi. I кожны ведаў, што гэта пану навука, што гэта з агнём i дымам пусцiлi партызаны панскiя здабыткi.

Скардзiлiся сяляне i на мясцовых кулакоў, на мельнiка, на старасту, якi задужа налягае на сялян з падаткамi для немцаў, прычым гэтыя падаткi ўскладае на плечы бяднейшых, адбiрае ў iх апошняе дабро, апошнюю карову. Узялiся як след за старасту. Да позняй ночы дапытвалi яго i дзесяткi сведак. Каб добра правучыць кулака, пастанавiлi: адабраць у яго палавiну маёмасцi i раздаць бяднейшым, а лепшых коней узяць у атрад. Узвыў тут стараста, замахаў рукамi, захадзiў, забегаў.

- Хто даў вам такi закон распраўляцца з чужым дабром? Хто мае такое права?

Аж падскочыў тут Сёмка-матрос ды як лясне па стале рэвальверам:

- Маўчы, крывасмок! Вось як пастаўлю да сценкi, пазнаеш тады закон наш i права!

Сагнуўся кулак, згорбiўся. На цiхую авечку зрабiўся. Толькi барада шырокая трасецца ад страху. Прасiцца пачаў:

- Даруйце, таварышы! Па несвядомасцi гэта я, па цемнаце нашай...

Ды бух у ногi з мольбамi, з просьбамi.

Зiрнуў тут дзед Астап, i крыху жаль яго ўзяў. Не любiў ён, каб чалавек па зямлi поўзаў, задужа ўнiжаў сябе. I сказаў Сёмку-матросу:

- Пусцi ты яго лепш на волю... Цi варта на такога кулю псаваць?

Стараста ледзь дзверы не выбiў ад радасцi, што застаўся жывым. Так спяшаўся да свае хаты. Але вышэй за радасць была пякучая злосць. Шкадаваў дабра, шкадаваў сваiх коней. I, апынуўшыся на сваiм двары, ён пагразiў некаму кулаком:

- Я пакажу вам, галадранцы, як устанаўляць над светам закон свой...

Пайшоўшы да хлява, доўга быў там, потым вывеў каня, якога пакiнулi яму партызаны з яго маёмасцi. Сеў верхам i агародамi, па загуменню, паехаў у цемень ночы, хаваючыся па кустах i сцежках, каб не перанялi часам партызаны.

Ехаў, успамiнаў пра нямецкiя аб'явы i загады, дзе абяцалася некалькi тысяч марак таму, хто пакажа месца стаянкi партызан цi даставiць жывым альбо мёртвым Сёмку-матроса цi дзеда Астапа. Успомнiў i ўзрадаваўся, кiнуў коней сваiх шкадаваць. Не такiх стаеннiкаў можна будзе набыць за такiя вялiкiя грошы... Колькi зямлi яшчэ можна будзе купiць, дамы паставiць, сады пасадзiць, вялiкiя крамы паадчыняць. I будзе тады ягонай кожная капейчына. А капейка за капейкай - рубель. А там сотнi, а там тысячы.

Аж дух захапiла ў яго ад прыемных мар. Ехаў, спяшаючыся, ды ўсё шаптаў сабе пацiху ўголас:

- Гэткiя ж грошы, гэткiя грошы...

I, успамiнаючы тых, якiя прыносiлi скаргi на яго партызанам, не шаптаў, а сiпеў праз вялiкую злосць:

- Нiчога... Я правучу! Я скручу вас так, што юшка з вас крывавая пацячэ!

Ён то выпростваўся, выцягваўся, пагражаюча сцiскаў кулакi, то рабiўся адразу абмяклым, расслабленым i гойдаўся тады на канi, як саламяны куль. Тады ападаў на яго душу страх. Нiбы прылятаў ён з недасяжных вышынь i цiснуў яго, прыцiскаў да чорнай зямлi.

Гэты страх iшоў адтуль, дзе калыхалася чырвонае зарава. Махнатыя зоры рабiлiся бледнымi перад заравам. Некаторыя нiклi, гаслi. Водблiскi зарава хадзiлi па каменнях. Аб каменнi спатыкаўся конь, таропка прабiраючыся па кустах, па глухiх ваўчыных сцежках.

Глухая ноч была напоена пахамi пажараў, крывi i чалавечае нянавiсцi.

Спяшаўся коннiк.

* * *

А партызаны спалi.

Даўно адгулi гармонiкi, разышлiся дзяўчаты са скокаў з удалымi партызанамi. Дзед Астап з Мiколкам спалi ў каламажцы, што была з кулямётам. У хаце не захацелi спаць. Там было душна. Ды i, акрамя таго, у хаце быў нябожчык. Там памёр нядаўна адзiн стары селянiн. Ён ляжаў цяпер на стале, васковая свечка гарэла ля яго. На лаве стаяла труна. Не сказаць, каб дужа далюблiваў дзед Астап нябожчыкаў.

Таму i сказаў самым рашучым чынам:

- Будзем спаць на дварэ, на каламажцы! Самае лепшае месца: нi прус цябе не джыгане, нi клоп не кусне, нi духаты, нi спякоты. Ты спiш, а табе зоры ўсмiхаюцца ды падмiргваюць. I зноў жа ноч, цi мала што можа здарыцца, а тут i кулямёт пад бокам...

Так i спалi, укрыўшыся дзедавым кажухом.

Цiха i спакойна мiнулася ноч. Даўно ўжо пагаслi зоры, апала зарава i пачаў ружавець усход. Вось i першы сонечны прамень блiснуў, пазалацiў калодзежны журавель, перакiнуўся на старую лiпу. Замычэлi каровы, забляялi авечкi. То выганялi сяляне жывёлу на пашу. I толькi паспелi выгнаць яе за сяло, як страшэнны крык пракацiўся па вулiцы. Ён узнiк за сялом, адтуль беглi перапалоханыя пастушкi. Падхоплены дзесяткамi галасоў, крык шырыўся, рос, паланiў усе двары, усю вулiцу.

- Немцы! Ратуйцеся! - крычалi з усiх бакоў.

Як скрозь сон пачуў гэты крык Мiколка, дзеда разбудзiў. Паднялi на ногi Сёмку-матроса, усiх партызан. Тыя кiнулiся да коней.

Сёмка хутка ўзабраўся на высокую бярозу, за iм ускарабкаўся Мiколка. Глянулi навокал. Па дарозе ад лесу ехаў конны нямецкi атрад. Было ў iм чалавек з сотню. Ужо хацеў скамандаваць Сёмка, каб выбiралiся партызаны ў другi бок сяла. Але заўважыў тут, што i з другога боку падаецца да сяла яшчэ большы конны атрад. Хвiлiна-другая - i ад нямецкiх атрадаў аддзялiлiся групы коннiкаў i памчалi галопам, акружаючы з усiх бакоў сяло.

- Акружаюць, гады, у пастку бяруць! Што ж то рабiць? - услых падумаў Сёмка-матрос.

- Прарвацца! У шаблi ўзяць! - закрычалi тут партызаны. Але Сёмка-матрос махнуў рукой, гарачых спынiў.

- Усiх не возьмеш!.. Вялiкi атрад, трохi нам не па сiле. Нельга на ражон перцi. Прыйдзецца, няйначай... - i хацеў Сёмка яшчэ нешта сказаць, але тут яму Мiколка пару слоў шапнуў, на кулямёт паказаўшы. Дужа шкадаваў кулямёта Мiколка, баяўся, каб немцам яго не пакiнуць. I з'явiўся нейкi план у Мiколкi, аб iм i сказаў ён матросу. Той аж смехам спачатку залiўся, але раптам зрабiўся сур'ёзны, каманду даў:

- Коней хавай па хлявах, сёдлы ў каноплi! Палавiна каманды хавайся па гародах, а палавiна за мной!

I, узяўшы чалавекi з чатыры, кiнуўся з iмi да хаты, дзе нябожчык быў.

Праз якую хвiлiну выносiлi пустую труну адтуль. Партызаны i раты паразяўлялi: што за праява? Некаторыя ў жарты кiнулiся: "Малая труна, усiх не ўмясцiць!"

Але так грозна закрычаў тут Сёмка-матрос, што ўсе захадзiлiся, як па струне:

- Карабiнкi хавай, з сабой бяры гранаты i рэвальверы! - I да дзеда Астапа: - Крыж бяры! Крыж хапай, дзед Астап, ля труны станавiся! А ты, Мiколка, за пратэсiю!

Пачухаў патылiцу дзед Астап, нiчога не разумеючы. Але ўзяў крыж, што стаяў ля варот каля хаты з нябожчыкам. Раз каманда, дык каманда, трэба выпаўняць.

Мiколка ўзяўся за пратэсiю, з якой носяць нябожчыкаў на могiлкi. А Сёмка ўжо клаў кулямёт у труну. Той не лез, знялi колы, у гарод iх закiнулi. Уцiснулi кулямёт, патронаў налажылi. Прыкрылi белым палатном, паднялi труну на плечы, аж чалавек з восем яе панеслi. Ды ўслед чалавек сорак. I тут толькi зразумелi партызаны справу з труной i як пусцяцца ў шалёны рогат:

- Вось гэта дык нябожчык!

Але грымнуў тут Сёмка-матрос:

- Смех далоў! Слёзы давай, слёзы, плачу паболей!

I загаласiлi ўсе па камандзе, галасамi грубымi, басавiтымi:

- Угу-гу-гу... Ого-го-го... Га-га-га...

З усiх хат выскоквалi на той плач старыя бабкi. Як зiрнулi на труну, напалохалiся. Пачалi лбы хрысцiць, ды галасiць, ды прыгаворваць:

- Упакой, Госпадзi, душу бязгрэшную!

Iм i сапраўды здавалася, што нябожчыка нясуць. Таму i слёзы пусцiлi, самыя сапраўдныя.

А тут i немцы ўжо. Iмчаць наўскач з канца вулiцы, толькi пыл курыць, конi ржуць, шаблi паблiскваюць.

I страшна Мiколку i смешна. Нясе пратэсiю царкоўную ды тонкiм голасам падцягвае:

- Ве-е-ч-ная памяць! Ве-е-чны пакой!

I ўсе за iм:

- Ве-е-ч-ная памяць...

А тут зiрнуў на дзеда i ледзь не самлеў. Ужо блiзка немцы, а дзед нясе крыж i на сябе не глядзiць. Вiсяць на поясе ў дзеда дзве бомбы, забыўся той па старой памяцi на iх, не схаваў. I як запяе тут Мiколка ды на новы лад:

- Ве-е-чная па-а-мяць... Дзеду, дзеду, бо-о-мбы хавай, што на поясе вiсяць...

I ўсе падхапiлi басам:

- Што на поясе вiсяць... што на поясе вiсяць...

Пачуў дзед, схамянуўся, хуценька бомбы схаваў за пазуху i, як нi лыс, Мiколку падмiргнуў. I да таго тут зрабiлася весела Мiколку, што ледзь у скокi не пусцiўся з пратэсiяй. Нават "вечную памяць" на манер кадрылi запеў. Зiрнуў на яго Сёмка сурова, шапнуў - загадаў:

- Цягнi, цягнi, ды каб жаласлiва было...

А немцы ўжо блiзка. Цяжка храплi ўзмыленыя конi, гулка бiлi ў зямлю цяжкiмi капытамi. Прыцiшыўся нямецкi атрад, калi параўняўся з хаўтурнай працэсiяй. Нават пад казырок узялi немцы труне з нябожчыкам. Не азiралiся партызаны, старанна выцягвалi "вечную памяць". Плакалi ды галасiлi бабкi. Нямецкi атрад паволi праехаў каля "працэсii" i, падагнаўшы коней, памчаў далей галопам па вулiцы. Аж у самы канец праляцелi. Адтуль назад, на сярэдзiну сяла. Немцы былi яўна расчараваны. Яны, вiдаць, рабiлi налёт, хацелi некага злавiць. Але нiякiх партызан на сяле не знайшлi, i следу тут не вiдаць было ад партызанскага атрада.