Лявон Бушмар (на белорусском языке) - Кузьма Черный

Амiля падышла да яго адразу.

- Чаму Бушмар сам не прыйшоў? - запыталася колькi галасоў разам.

Амiля адказала аднаму толькi брату:

- Не прыйдзе... Мяне прыслаў... што тут хаця робiцца?..

Яна спусцiла рукi i стаяла з сухой заклапочанасцю. Глядзела на ўсю работу.

- Што гэта за чалавек, чаму ён вачэй не пакажа: а пасля смяртэльнай крыўды не абярэшся, - загаманiлi некаторыя мужчыны.

- Каб тут каморнiка не было, можа б, i прыйшоў, - засмяяўся Амiлiн брат. - Што, невядома, як яму цяжка з начальствам гаварыць?

Амiля бездапаможна глянула на брата. Той падступiў да яе блiжэй.

Мужчыны заварушылiся па полi.

- Думаеш кiдаць служыць? - запытаў брат цiха, адводзячы сястру ўбок.

Амiля пацiснула плечуком i апусцiла вочы. Скрытнасць цяпер удалася ёй.

- Кiдай! Што гэта не ўгаварыць цябе нiяк! I тады вырвалася з хаты лiха ведае чаго, як бы не можа памеркавацца разам. Гэта ж не вечна будзе цяснота ў хаце, зараз што-небудзь зробiм. Кiдай, годзе табе лiпець за наймiчку. Чаму ты паслухаць мяне не хочаш? Чаго ты баiшся, што ў хаце цесна i хлеба можа не хапiць? Не прападзем! Будзем разам рабiць, разам жыць... Гэтак табе трэба было i адразу iсцi за наймiчку! Што ж не паслухала! Кiдай!.. Чаму ты босая прыйшла, халодны дзень гэтакi? Ранiцою мароз быў.

Яна аглядзела яшчэ раз падлеснае поле i пайшла назад.

Брат паглядзеў ёй услед, нахмурыўся.

- Можа, яна крыўдзiцца чаго, - з'явiўся раптам з боку Вiнцэнты.

Амiлiн брат не захацеў з iм гаварыць. Вiнцэнты, як знячэўку дзе абмочаны на холадзе, заклапацiўся вельмi каля тычак.

VII

За лесам насядала на сялiбу вясковае поле, арудаваў там Андрэй - Амiлiн брат, працiўны Бушмару чалавек. Бушмар i нiколi не меў з iм сталай гаворкi (хiба, бывала, трэба было пагаварыць крыху, увайшоўшы ў хату да Амiлi), а цяпер i пагатоў. Ён з-за лесу чуў праз Амiлю, што Андрэй сiберна заеўся на Вiнцэнтага за ўсялякiя там справы, што Вiнцэнты нагаворваў супроць Андрэя людзей, што ў самога Вiнцэнтага ў хаце нелады нейкiя... Амiля кожны дзень пад вечар даведвалася да свайго дзiцяцi, доўга не бавiлася там, у Андрэя, цяпер ужо заўсёды варочалася нанач. Яна ўсё была такою ж самаю цiхаю, прывабна, па-жаноцку пакорлiваю. Вечарам, прыбегшы ад брата, яна знаходзiла Бушмара ў хаце, зазiрала яму ў вочы. Ён цягнуў яе да сябе.

Вясна тады ўбiралася ў сiлу. На полi, на палянах i лесавых выцерабах зазяленьвала ярына.

Навокал Бушмаравай сялiбы з'явiлася новая агарожа. За лесам, тут жа пад бокам у Бушмара, забялелi слупы на другую iншую агарожу. Дарога з лесу, што з Бушмаравай сялiбы падалася ўбок, закруцiлася пад самую рэчку - новы перароблены вясковы палетак адапхнуў яе.

Амiля з Бушмарам часамi, у нядзелю, калi быў час, выходзiла сюды за лес. Яна-то, праўда, iшла не разам з iм, а ззаду, як бы назiркам. Ён выходзiў з хаты адзiн, ён нiкуды не клiкаў яе з сабою, калi iшоў куды так, без работы, але яна даганяла яго, убачыўшы за брамаю. Сыходзiлася з iм ужо ў лесе. Тады гаварыла:

- Можа, мы сёння ўдваiх да Андрэя пойдзем?

Ёй хацелася, каб гэта было, i баялася яна зводзiць iх.

Ён сцiскаў губы, хмурыўся, адказваў не адразу, а ўжо калi яна начакаецца гэтага адказу:

- Ты ж кожны вечар бываеш там.

Яна так ужо i ведае, што ён гэта скажа, але яшчэ не паддаецца:

- Мала што я адна хаджу. Каб з табою калi ўдваiх пайсцi, мне гэтак хочацца... Лявонка...

Яна ведае, што на гэта ён ужо нiчога не скажа. Толькi як бы дзеля таго, каб разглядзець што па дарозе цi ў полi, адвернецца ён i колькi хвiлiн не змiгне з аднаго месца, а там i Андрэеву хату вiдаць на ўзгорку, другая з краю. Разбiты маланкаю клён гнецца пад растрэсенаю страхою, развалены комiн накрыты вялiкаю бляшанаю мiскаю без дна. Там Андрэй, можа, дзе ў нядзелю курыць да вулiцы на бярвеннях з мужчынамi i, можа, зноў нагаворвае людзей на Бушмара.

Нiколi Бушмар не пойдзе туды!

Амiлю цягне туды хоць на момант.

- Я пайду, - гаворыць яна, - калi ты пачакаеш крыху тут, я не забаўлюся. Добра?

Яна глядзiць пакорлiва ў вочы яго. Усё роўна як просiць ласкi якой. Ён жа заўсёды адзiн i той жа - пануры, маўклiвы. Хто яго ведае, якiя думкi варушацца ў яго вiхрастай галаве, пад гэтым навiслым чэрапам.

- Iдзi сабе.

Ах, каб ён не гаварыў гэтага "сабе"!

З прычыны гэтакага тону яна не iдзе. Ён сядзiць дзе-небудзь на пенчуку цi на вывернутым дрэве.

Край лесу, перад iмi поле - цяпер ужо чужое, не яго. Бярозавыя прысады туманяцца за полем, iх ледзьве вiдаць - з гэтага, аднаго толькi боку, поле чыстае ад лесу. Скрыўленая, адсунутая Бушмарава дарога яшчэ мала вызначылася калясьмi. Межавыя палявыя слупы залезлi аж на яе - ледзьве з драбiнамi льга прасунуцца.

Амiля кладзе рукi на Бушмарава плячо:

- Чаму ты гэтакi, Лявон?

- Што? - гаворыць ён адразу, - што ты сказала?

(Часамi ён гэтак ажыўляецца без прычыны.)

- Чаго ты на мяне сярдуеш?

- Iдзi туды, - паказвае ён пальцам на вёску. - Iдзi, адно прыходзь хутка.

Цяпер яна ўжо iдзе адразу, моцна ўздыхнуўшы, але ж i праўда, што не бавiцца там доўга.

Андрэй спатыкае яе жартлiвым смехам:

- Хутарская гаспадыня iдзе. Ну, як гаспадар, не лiшне эксплаатуе цябе?

Яна вымушана смяяцца.

У акне з двара вiдаць дзецi. Ходзяць за сталом па высокай лаве, насамi ледзьве дастаюць вокны. Вочы ў абодвух чорненькiя, як вугельчыкi, аднагодкi - Амiлiн i Андрэеў.

- Iдзiце, сынкi, я вам тварыкi памыю, - гаворыць Амiля, калi ўвойдзе ў хату.

Бярэ iх абодвух на рукi i нясе ў мыцельнiк да вядра з вадою. Хлапчукi ў захапленнi пiшчаць.

- Сыночак, - тулiць яна да сябе свайго малога. - Можа, табе балiць што?

- Каб балела што, дык плакаў бы, - аскiрзаецца пакрыўджаная Андрэiха. Разам жа з маiм i ядуць i спяць.

- От пасварыцеся нечага, - рагоча на ўсю хату Андрэй.

- Я так гавару, мала што мацi скажа, - апраўдваецца Амiля, - цi гэта што я скажу, дык...

Яна гладзiць па белай галоўцы свайго малога i спяшае назад да Бушмара. Андрэй выходзiць у сенцы. Стоячы ў дзвярах, глядзiць Амiлi ўслед:

- Пабыла б калi больш... Эксплаатуе цябе твой гаспадар.

Ён раптам кiдае жартаваць. Тон яго робiцца сталым:

- Табе i нядзелi няма?

Амiля ўжо выходзiць з двара.

Бушмар усё ж чакае яе. Яна як бы просiць яго:

- Я не бавiлася, праўда?

Яны iдуць назад ужо разам. Калi край лесу губiцца за востраю павароткаю лясной сцежкi, Бушмар тулiць яе да сябе. Яна, у гэты момант шчаслiвая, глядзiць яму ў вочы; уся больш яшчэ прыгажэе, ружавее, жмурыцца, лашчыцца да яго. Падыходзяць да дому, i яна тут зноў успамiнае тое, на што ён раней не адказаў:

- Чаму ты гэтакi... Нейкi...

- Якi?

- Не гаворыш нiколi са мною?

Яна не спускае з яго вачэй, i ён глядзiць доўга ў яе гвар. Жанчына робiць цуд: на Бушмаравым твары з'яўляецца ласкавая мяккасць.

VIII

Вiнцэнты на погляд здаецца цiхi чалавек. Ён ходзiць павольна i стала. У нядзелю заўсёды ўсцягвае на ногi шкарпэткi - шэрыя, у чырвоную палоску ўпоперак - жончына работа - i камашы. Ногi ў яго крывыя - разагнутыя дугi, i паходка - з боку на бок. Святочная ватоўка яго з рудога, чырванаватага старасвецкага бобрыку, цi то ўлетку горача, цi то ўвосень, цi ўвясну здорава - ён у свята заўсёды ў ёй. Колер твару яго дзiўна падобны да колеру гэтай вопраткi.

З Бушмарам ён - так сабе, нi вораг, нi прыяцель.

Трохi дружыў з Лявонавым бацькам, - але як дружыў! - разам палавiчных пчол разводзiлi, пакуль не заелiся iдзiн на аднаго за мёд, а з маладым Бушмарам Вiнцэнтаму пакуль што не здарылася за што пасварыцца.

I от у нядзелю, калi Бушмар рыхтаваўся снедаць, прыйшоў да яго Вiнцэнты. Ён колькi часу стаяў за Бушмараваю брамаю i разглядаў Бушмараву ярыну.

- А-а-а як жа авёс пайшоў, аж сiнее, - енчыў Вiнцэнты з нейкай пакутнай зайздрасцi. - Шалее твой авёс, дзянь добры, жэгнай Божа, - сказаў ён, калi пралез цераз парог у хату.

Бушмар бачыў яшчэ яго праз акно за брамаю. I буркнуў быў сабе пад нос:

- Цi не сюды яго няшчасце гонiць.

- Добры дзень, проша на сняданне, - прывiтаў ён госця.

Вiнцэнты сядзеў на парозе, пастукваў па падлозе кiйком сваiм, цадзiў па слову гаворку - чакаў, калi Бушмар скончыць снедаць i калi адыдзецца ад стала Амiля.

- Я прыйшоў да цябе, - загаварыў ён пра справу, выводзячы Бушмара на двор.

Бушмар як бы пачуў што трывожнае, маўчаў i нарыхтаваўся слухаць. Ён вёў Вiнцэнтага па двары. Вiнцэнты раптам перайшоў на дробныя ўсмешкi i нават сказаў жарт:

- Я хачу ў падсуседзi да цябе.

Бушмар трацiў цярплiвасць - ён сам нiколi не жартаваў i да людскiх жартаў не прывык. Вiнцэнты ж адразу пасталеў, гэтак як напусцiў бы на сябе жартаўлiвасць:

- Ты ж чуў пэўна?

- Што?.. Нiчога я не чуў.

Бушмар як мае быць ужо ўстрывожыўся. Вiнцэнты больш не мучыў яго сваiмi жартамi:

- Падсуседзi - не падсуседзi, а хаўрус з табою хачу зрабiць. Уцячы ў лес да цябе хачу. Хлопцы мае самi прыслалi мяне да цябе... Дарогу тваю адапхнулi? Палетак паўз лес адрэзалi? На гэты бок лесу залазяць? Андрэй арудуе? I арудаваць будзе, бо ён на цябе вока не мае. Ён пытаў (сам я чуў) у Амiлi нядаўна - цi запiсана яна ў гэтым рабачкоме...

Вiнцэнты раптам спынiў гаворку i палажыў рукi на полы вопраткi. Расцягнулася нiжняя губа, стала тоненькаю, i мяшкi пад вачыма пачырванелi. Ён трошкi прысеў, трошкi нагнуўся да Бушмарава вуха. Спачатку так памаўчаў, пасля захiхiкаў: