Лявон Бушмар (на белорусском языке) - Кузьма Черный

Гаварыць з Бушмарам яна пакiдала, а Бушмар i пагатоў маўчаў.

ХIV

Бушмар бачыў, як Амiля далей усё адыходзiла ад яго. Нейк гэта раптам заўважыў ён, у адзiн сонечны дзень. Усё нагадвала тады блiзкую восень. Сям-там жаўцеў лiсток на дрэве, вялiкая была ўжо атава на паплавах. Ён не здагадваўся, не чуў, што Амiлi цяжка з iм. Ён не мог гэтага ведаць з самой натуры сваёй. Сам жа ён несвядома адчуў дзiкую радасць з усяго гэтага. Можа, i яшчэ ён калi будзе блiзкi да яе, але ўжо быў тут канец. Ён штосьцi мармытнуў раз быў ёй, але яна не адказала наўмысля цi не заўважыла. I гэта аж страсянула яго. Ён выйшаў на двор i агледзеў шпаркiм зiркам навокал усё зялёную рунь зямлi, лес, неба... i пайшоў так, як ёсць, без вопраткi, без шапкi за браму. Ён сеў на каня, каб завесцi яго на атаву, а выехаў за лес i прыпынiўся там. Ён доўга сядзеў так на сваiм хутарскiм дэрашу, трапаў яму грыву i стаў, як дзiцё, - радасны, без думак аб прычынах. Ён чуў, як вецер iдзе над лесам, трашчыць i гудзе ў верхавiнах спрадвечных дрэў, падае на зямлю i вялiкаю свежасцю абдымае ўсё. Ён убачыў над лесам буйнага коршака i не зводзiў з яго вачэй. Ён, здавалася яму самому, чуў нават пах пер'я гэтай птушкi, i от ужо - раздзьмулiся яго ноздры, вочы сталi шпаркiмi iскрамi. Ён пусцiў каня i сеў на зямлю. На траве, на хвойных шыпулях сядзеў ён доўга, так як бы тут было яго ўсё.

Перад гэтым жа, у той самы дзень Амiля перажыла пакутную гаворку з братам. Ён ужо сам збiраўся iсцi да яе, бо сам ужо ведаў.

- Я за iм замужам.

Гэта яна адказала брату.

- А як, зусiм цi так сабе?

Ён гэта сказаў, бо бачыў, што яна сама зараз пра гэта будзе гаварыць. I ён пастараўся памагчы ёй лягчэй пачаць гэтую гаворку. Адказ яе быў гэтакi: яна страсянулася ўся, i скрозь штучную цвёрдасць прарваўся плач.

- М-гу.

Ён толькi i выказаў гэта.

Пасля яшчэ:

- Гэта я сам вiнават, што пусцiў цябе. Трэба было тады мне сiлком цябе не пусцiць служыць...

- Сама я...

- Трэба рабiць зараз жа канец, усяму.

- Чаму канец?

- Уцякай адтуль i падавай у суд.

- Ён мяне адтуль не гонiць.

Тады брат аж зазлаваў, доўга хваляваўся i гаварыў.

Так прайшоў той дзень. Яна пад вечар адна была дома, а Бушмара ўсё не было. Ён не прыходзiў доўга, ён сядзеў там усё, каля свайго каня. Вечар пачаў агортваць яго, а ён як бы i не думаў рушыць адсюль. Ён як бы першы раз цяпер на жыццi сваiм адчуў моц водыру лясной зямлi, вялiкую цiшыню гэтай адзiноты тут, гарачую iмклiвасць конскiх вачэй каля яго, пераможныя гукi вялiкай птушкi над лесам.

Амiля нi за што не бралася дома, адвячорак спаткаў яе ў полi, з другога боку ад сялiбнай брамы, там, дзе за агароджаю пачыналася ржышча на лясным выцерабе. "Цi не паручнiкаў гэта?" - тачыла яе сэрца крыўднае Бушмарава слова, якое яна чула ад яго нават гэтымi днямi, калi прынесла была сюды на кароткi час свайго малога.

Ля ног яе ляжала пустое ржышча. Над полем, над ёю, над усiм вакольным чула яна - гуў лес. Яна сядзела на зямлi, маленькая, змучаная, без ранейшых жывых колераў уваччу.

Быў вецер, было чыстае неба i адзiноцтва. Шумеў лес, i маўчала поле.

Раздзел другi

I

Вiнцэнты нiколi не ўспамiнаў ужо сваiх дзяцей ад першай жонкi - яны даўно рассыпалiся па свеце, ад другой жонкi былi два сыны. Праз колькi ўжо год яны сварылiся - нiяк не маглi выжыць разам, але гаспадарка была гэтакая, што дзялiцца было нельга. Жывучы пры iх, Вiнцэнты трымаў руку то аднаго, то другога, як калi, а ўсiм гаварыў, што ўмешвацца яму ў спрэчку дзяцей няма ўжо лiшне чаго - ён iх пагадаваў, а цяпер яны павiнны яго дагледзець, i больш ён нiчога да iх не мае.

Багатым лiшне Вiнцэнты нiколi не быў, але ганарыстым быў заўсёды. З Бушмаравага бацькi смяяўся, бывала, што той хоць i заможны, але страцiў з выгляду ўсю сваю шляхетнасць, забыўся, мусiць, на сваю радавiтасць i не знаўся з выдатнымi арандатарамi i панамi. Сам жа Вiнцэнты з панамi знаўся гэтак: чакаў, бывала, у нядзелю ля касцёла пры панскiх фаэтонах, пакуль не выйдзе з касцёла знаёмы пан. Панскiя фурманы пакеплiвалi з яго, а ён зняважлiва, моўчкi адно паглядаў на iх з вышынi свайго шляхетнага гонару. Як выходзiў да фаэтона знаёмы пан, Вiнцэнты далiкатна вiтаўся, пакуль лёкай зашпiльваў на пану дарожны пыльнiк, Вiнцэнты падтрымлiваў панаў локаць i пасля падсаджваў пана ў фаэтон. За гэта пан пры спатканнi нiколi не адмаўляўся адказаць на прывiтанне Вiнцэнтага, а калi Вiнцэнты раз у год з'яўляўся ў маёнтак да панскiх пакояў, пакаёўка выносiла яму што-небудзь з старых панскiх убораў - нагавiцы, сурдут або камiзэльку. Гэтакiя дачыненнi былi ў яго, можна сказаць, з усiмi вакольнымi панамi i нават некаторымi падпанкамi. З гэтай прычыны iншы пан ля касцёла яшчэ здалёк пазнаваў яго па сваiх, напрыклад, нагавiцах, другi па сурдуце, а па камiзэльцы - якi-небудзь маянтковы радзiвiлаўскi фундатар.

Як на паноў прыйшоў звод, Вiнцэнты пачаў прарокаваць, што "гэта так не будзе хамам даравана", але пасля, як сыны яго панацягвалi з панскага лесу дрэва, ён стаў цiшэйшым. Моўчкi ўжо ўбiраўся святочнымi днямi ў панскiя неданоскi.

З суседзьмi ён ладзiў, але дружбы нi з кiм не меў. Каго i ненавiдзеў, дык i з тым гаварыў заўсёды лагодна. Так ён гаварыў i з Амiлiным братам Андрэем. Андрэя называў ён гадам, шмат было прычын дзеля таго, каб быць яму "гадам". Зусiм сцураўся ён усялякай веры ў Бога. Ён першы павёў вёску на панскую зямлю i шляхечыя хутары, тлумачачы ўсiм, што савецкая ўлада нiколi не лопне. I хоць сыны Вiнцэнтага таксама раскашней атайбавалiся на зямлi цяпер, але Вiнцэнты ведае, што "не аб адным толькi хлебе жыў будзе чалавек".

Быў час, калi Вiнцэнты гатоў быў з кожным Андрэевым словам згаджацца. Гэта ў той год, калi сыны яго панабiралi зямлi i лесу. Андрэй рабiў "выгадную справу", i каб на гэтым справа гэтая спынiлася, лепшага нiчога i не трзба было б. Цяпер паны ўжо могуць i не варочацца, можна, калi на тое пайшлося, i без iх пражываць на свеце, абы толькi ўсё як мае быць усталявалася; абы паўрасталi як мае быць новыя межы. Вiнцэнтаму вялiкай работы не было, дык ён так у сваю ахвоту папрацаваў тут, паглядзеў - мяжу хлопцы зрабiлi шырокую, нават яна ўжо дзiрваном пачала ўростаць. I Вiнцэнты панасаджваў скрозь на ёй грушак-дзiчак: "Няхай урастаюць - i мяжа будзе вечна трымацца аднаго месца, i ў спёку адпачыць добра на сваiм полi, пад сваёю дзiчкаю". А пасля i над дзiчкамi гэтымi i над мяжою пачала навiсаць хмара. Тады Вiнцэнты лiшнi раз упэўнiўся, што гады гадамi застануцца вечна i з iмi таму, хто не гад, не выжыць разам.

З таго часу, як Вiнцэнты прыходзiў да Лявона Бушмара пагаварыць аб ратунку, ужо два цi тры разы прыходзiла i праходзiла восень. I як снег закiдаў зямлю, сцiхалi i ўсялякiя трывожныя гаворкi, i ўсё зiмавала спакойна. Дзiчкi на мяжы пачалi ўжо як мае быць убiрацца ў сiлу, але гэтая восень была самаю трывожнаю, i гаворкi былi самымi пэўнымi.

Восень даўно запанавала ў полi. Лес загуў мацней i трывожней, дарога паўз яго не хацела высыхаць. Мокрымi прасторамi тхнула з лесу, поле сiнела пад рухавым ветраным небам.

Вецер iмчаўся полем.

З узгорка павольна спускаўся чалавек. Ён лёгка апiраўся на сукаваты старасвецкi кiй, iшоў як бы спацырам, нават штосьцi мармытаў сабе пад нос, нейкую песню, без слоў i мелодыi. Ён перакiдаўся з нагi на нагу i iшоў да лесу. За плячыма яго танула ў iмгле вёска.

У лесе, на прыдарожных выцерабах, вецер шастаў непрыбраным галлём i шыпулямi, ганяў кусты i весялiўся. Чалавек спыняўся, слухаў, але твар яго заставаўся халодным, як у таго, хто ўсё гэта спрадвеку ведае, уведаў стала i назаўсёды.

Iмглiсты дзень. Мокры скавыш. Яна патрэбна тут, павольная постаць гэтага чалавека.

Так чалавек выйшаў за лес.

Сабака вартуе хутарскую адзiноту. Яго брэх доўга, аж пакуль чалавек не падышоў да ганка, ваюе з ветрам. Чалавеку непрыемны сабачы брэх.

- Галас, Галас, сцiхнi...

I, нарэшце, з раптоўнаю злосцю:

- Сцiхнi, каб ты апруцянеў, каб ты!

Тады адчыняе сенечныя дзверы жанчына цi дзяўчына - гэтакая яна свежая, ружовая. Вочы чорныя i вялiкiя. Нездаваленне i разам з тым жартлiвая хiтрасць у яе ўсмешцы:

- Як гэта ён не парваў вас?

- Дзяньдобры, панi Галена.

Жанчына ўсё стаiць на парозе, i ветлiваму старому няма як iсцi далей. Ён трымаецца на адным месцы, растапырыўшы рукi.

- Якая ж я панi? - смяецца жанчына, - цяпер няма паноў.

- Ну, няхай сабе няма, а вы панi.

Ён гаворыць гэта спрытна, лёгка, падступае блiжэй i есць вачыма жанчыну. Вiдаць, за свой век добра вывучыў ён разнастайнасцi жаночых характараў. Жанчына разумее яго добра i хiтра глядзiць на яго. Ёй робiцца весела, i яна смяецца, але стары ведае цану ўсiм жаночым смехам, ён iм не верыць адразу. I гады яго гэтакiя ўжо, што толькi хiба кпiць можа з яго, усмешкаю, маладая жанчына, але думак гэтакiх няма ў старога. Ён вiтаецца з жанчынай за руку. Тая руку падае, але з хiтрым, моцным смехам адразу вырывае назад. Тады стары бярэ яе за плечы, каб прайсцi ў сенцы. Жанчына бачыць, што ўжо досыць расцвялiла старога, i годзе ўжо гэтага. Дык яна робiцца жорсткаю:

- Вы за якою патрэбаю прыйшлi цi зноў...

- За патрэбаю, за патрэбаю, - шпарка ратуецца ён, - з таею ж самаю ўсё патрэбаю... З таею ж...