Клубок гадзюк (на белорусском языке) - Франсуа Мориак

Гэтае адчуванне прыйшло да мяне толькi на адно iмгненне, i за ўсё маё сумнае жыццё больш нiколi не паўтаралася. Але сама незвычайнасць гэтага пачуцця надавала яму яшчэ большую значнасць у маiх вачах. I таму пазней, калi рэлiгiйныя спрэчкi пачалi раз'ядаць нашы з табой адносiны, я заўсёды адганяў ад сябе ўспамiн пра гэта. Я хацеў табе прызнацца, што... Аднак не прыйшоў яшчэ час гаварыць пра гэта.

Не варта ўспамiнаць пра нашы заручыны. Аднойчы вечарам мы сталi жанiхом i нявестай, i адбылося гэта неяк без майго жадання. Здаецца, ты зразумела мае словы зусiм не так, як я хацеў, i раптам я аказаўся звязаным з табой. Доўга не мог я апомнiцца ад такой нечаканасцi. Не трэба пра гэта ўспамiнаць. I ўсе ж ёсць тут адна непрыемная рэч, пра якую я прымушаю сябе сказаць. Ты адразу паставiла мне сваю першую ўмову: "дзеля згоды i спакою" ты адмовiлася весцi агульную гаспадарку з маёй мацi i нават жыць з ёю ў адным доме. Гэта было сказана цвёрда, i нi ты, нi твае бацькi не збiралiся нi ў чым саступаць.

Дзiўна... Столькi гадоў прайшло, а я да драбнiц помню тую размову з мамай у душным нумары гатэля. Акно было адчынена. Праз занавескi прабiвалiся сонечныя промнi, у якiх iскрылiся залатыя пылiнкi. З вулiцы даносiлiся цiхiя гукi званочкаў i мелодыя цiрольскай песнi. Ад спёкi ў мамы разбалелася галава, i яна ў спаднiцы i кофтачцы ляжала на канапе (яна нiколi не ведала, што такое пеньюар, халат, капот).

Я выкарыстаў момант, калi мама загаварыла, як мы будзем жыць пасля вяселля: яна збiралася аддаць нам увесь першы паверх, а сабе пакiнуць толькi адзiн пакойчык на чацвертым паверсе...

"Паслухай, мама... Iза думае, што лепш было б..." Выкладаючы свае планы (твае планы), я крадком пазiраў на мiлы старэчы твар i сарамлiва адводзiў вочы. А яна ўсё церабiла хворымi распухлымi пальцамi аборку на кофтачцы. Лепш бы яна з чым-небудзь не пагадзiлася, пачала спрачацца!.. Я тады ведаў бы, што мне рабiць. А яна маўчала. I яе маўчанне было для мяне горш за ўсе пакуты.

Яна не паказвала выгляду, што пакрыўдзiлася цi нават здзiвiлася... Нарэшце мама загаварыла, падбiраючы словы, каб пераканаць мяне, што яна даўно ведала пра нашу разлуку i што ў гэтым няма нiчога незвычайнага.

- Амаль круглы год я буду жыць у Арынi, - сказала яна. - Там мне найбольш падабаецца, а вам пакiну Калез. Зробiм у Арынi прыбудову на тры пакоi, i мне гэтага уга як хопiць. Дый каштаваць няшмат будзе. Канешне, грошай шкада, бо праз год мяне ўжо, можа, i на гэтым свеце не будзе. Але нiчога, табе застанецца. Будзеш некалi прыязджаць на паляванне. Там шмат дзiкiх галубоў. Праўда, ты не заядлы паляўнiчы, але ж у цябе пойдуць дзецi, мо яны..."

Божа, як далёка зайшла мая няўдзячнасць, а мацярынская любоў была бясконцая!.. Я праганяў маму з наседжанага месца - яна пакорлiва згаджалася... Усiм магла ахвяраваць гэтая жанчына дзеля майго шчасця! Але, - помнiш, Iза, пасля гэтай цяжкай размовы вечарам ты спыталася ў мяне:

- Што з вашай мамай? Ёй нездаровiцца?

Назаўтра мама паправiлася i выглядала як i заўсёды. З Бардо прыехаў твой бацька са старэйшай дачкой i зяцем. Яны ўжо ведалi пра нашы заручыны i разглядалi мяне з галавы да ног. Мне здавалася, што я чую iх галасы: "Ну, як, па-твойму, можна з гэтым тыпам выйсцi да прыстойных людзей?.. Пра мацi няма нават i гаворкi..." Нiколi не забудуся, як здзiвiла мяне твая сястра Мары-Луiза. Вы звалi яе Марынетай. Яна была старэйшая за цябе, а выглядала маладзейшай - зграбная, танюсенькая, з доўгай шыйкай, з пышнай прычоскай i яшчэ зусiм дзiцячымi вачыма. Стары муж, барон Фiлiпо, за якога яе выпхнуў замуж бацька, здаўся мне брыдкiм i непрыемным. Але пасля яго смерцi я часта думаў, што гэта быў адзiн з самых няшчасных людзей, якiх мне давялося ведаць. Якiх толькi пакут не прымаў на сябе гэты чалавек, каб прымусiць маладую жонку забыцца, што яму пайшоў ужо сёмы дзесятак. Гарсэт моцна зацiскаў яго цела, i здавалася, барон вось-вось задыхнецца. Высокi накрухмалены каўнер прыхоўваў абвiслыя шчокi i складкi на падбародку. Нафарбаваныя вусы i бакенбарды толькi падкрэслiвалi старэчую бледнасць яго змарнелага твару. Ён амаль не слухаў, пра што мы гаварылi, а ўвесь час усё мерыўся зiрнуць на сябе ў люстэрка, i калi яму гэта ўдавалася, успомнi, як мы хiхiкалi, гледзячы, з якой заклапочанасцю i трывогай гэты бядак ацэньваў сваё адлюстраванне. Устаўныя скiвiцы не давалi яму ўсмiхацца, i на ягоным твары заўсёды ляжала адзнака суровасцi i засяроджанасцi. Мы заўважылi таксама, як далiкатна i асцярожна надзяваў ён свой цылiндр, каб не парушыць мудрагелiста зачасанай пасмы валасоў, што цягнулася ад патылiцы i разбягалася па лысай галаве рэдкiмi струменьчыкамi, нiбы дэльта плыткай рачулкi.

Твой бацька быў яго аднагодкам, але, нягледзячы на сiвую бараду, лысiну i тоўсты жывот, яшчэ падабаўся жанчынам i часам карыстаўся гэтым пры наладжваннi дзелавых кантактаў. Толькi мая мацi дала яму рашучы адпор. Магчыма, што ўдар, нанесены мной напярэдаднi, зрабiў яе яшчэ больш незгаворлiвай i цвёрдай. Мацi аспрэчвала кожны пункт шлюбнага дагавору, нiбы гаворка iшла пра гандлёвае пагадненне цi пра дагавор на арэнду зямлi. Я рабiў выгляд, што злуюся, не згаджаюся з мамай, а ў глыбiнi душы радаваўся, што яна так стойка баронiць мае iнтарэсы. I калi сёння мая маёмасць строга адмежавана ад тваёй, i вы не маеце нiякай улады нада мною, то гэтым я абавязаны толькi маме. Гэта яна тады настойвала, каб памiж мною i табой быў зроблены самы дакладны падзел маёмасцi, нiбы я быў наiўнай дзяўчынай, якая адважылася выйсцi замуж за несусветнага п'янюгу.

Твае бацькi пагадзiлiся з гэтым патрабаваннем, i я супакоiўся: значыць, яны трымалiся за мяне, даражылi мною, бо лiчылiся з тваiм каханнем да мяне.

Мама i слухаць не хацела, каб твой пасаг выплочваўся рэнтай, i дамагалася, каб далi яго адразу грашыма або нерухомай маёмасцю. "Яны мне тыцкаюць гэтым баронам Фiлiпо, - гаварыла яна, - якi ўзяў старэйшую без адзiнага франка. Во куды загнулi! Каб такi стары чорт ды яшчэ пасаг патрабаваў! Няхай радуецца, што адхапiў такую маладзiцу! Ну, а з намi так справа не пойдзе. Яны думалi, я надта буду радавацца, што параднюся з iмi... Дрэнна яны мяне ведаюць..."

А мы, "галубкi", толькi прытваралiся, што нас гэтая спрэчка зусiм не цiкавiць. Па-мойму, ты верыла ў вопыт свайго бацькi, а я - у мамiну разважлiвасць i асцярожнасць. Хто яго ведае, а можа, мы з табой тады яшчэ не зусiм разумелi, што значыць мець добрыя грошы?..

Не, выбачай, Я, можа, залiшне суровы. Грошы ты заўсёды любiла толькi дзеля дзяцей. Ты, бадай, i мяне магла б забiць дзеля ўзбагачэння тваiх дзетак, а не дзеля сябе, бо iм ты аддала б i апошнi кавалак хлеба.

А я вось... я люблю грошы, мне з iмi спакайней. I я не баюся пра гэта гаварыць. Пакуль я буду гаспадаром свайго багацця, вы нiчога мне не зробiце. Ты вось усё паўтараеш мне: "Нам з табой ужо так мала трэба..." Якая памылка! Старога лiчаць за чалавека толькi да таго часу, пакуль у яго ёсць грошы. Як толькi грошы знiкаюць, яго выкiдаюць як непатрэбны хлам. У нас толькi адзiн выбар: або ты апынешся ў багадзельнi, або будзеш трымацца за сваё багацце. Гэта ж не выдумкi - гэтыя страшныя выпадкi ў сялянскiх сем'ях: маладыя выцягнуць са старых усё да капейкi, абяруць да нiткi, а потым голадам iх мораць, каб хутчэй са свету зжыць. А колькi разоў прыкмячаў я падобнае i ў заможных буржуазных сем'ях! Праўда, тут дзейнiчаюць больш тонка i захоўваюць некаторую прыстойнасць. Ну дык вось, я баюся страцiць багацце. I мне ўсё здаецца, што мала ў мяне яшчэ золата, трэба яшчэ, яшчэ... Вас золата цягне да сябе, вабiць, а мяне яно ахоўвае i баронiць.

Надышоў час вячэрняй малiтвы, а я чамусьцi не чуў, як бiлi ў званы... А-а, сёння ж i не званiлi, сёння страсная пятнiца. Вечарам з горада прыедуць на аўтамабiлi ўсе нашы мужчыны - сын i зяцi. Усе мы збяромся за адным сталом. Я адчуваю сябе больш упэўнена, калi вы ўсе разам, цяжэй гутарыць i змагацца з кожным паасобку. I яшчэ я з задавальненнем з'ем у гэты дзень вялiкага посту мясную катлету. Не, не, дражнiць вас я не збiраюся, проста мне хочацца паказаць вам, што воля мая непахiсная i нi ў чым я вам не саступлю. I калi табе за сорак пяць гадоў так i не ўдалося паслабiць маё становiшча, то толькi таму, што я нiколi не зрабiў табе нiводнай уступкi... Так што вы сёння будзеце есцi фасолю i сардзiны ў алеi, а я - катлету. I гэта будзе знакам таго, што я па-ранейшаму моцны i не пакiдаю вам нiякай надзеi: пакуль я жывы - не абакрасцi вам мяне!

IV

Я не памылiўся. Маё з'яўленне ўчора за сямейным сталом разладзiла ўсе вашы планы. Весела было толькi за дзiцячым столiкам, бо вечарам у страсную пятнiцу дзецям у нас падаюць шакалад i булку з маслам. Дзяцей было шмат, i я iх ледзьве пазнаю. У маёй унучкi Янiны ўжо ёсць дачушка... Толькi што пачала хадзiць... Я паказаў усiм, што ў мяне цудоўны апетыт. Ты паспрабавала апраўдаць мой грэх перад дзецьмi: "Наш дзядуля старэнькi, хворы. Доктар сказаў яму есцi катлетку".

Мне страшэнна не спадабаўся аптымiзм Хюбэра. Ён самаўпэўнена даводзiў усiм, што справы на фондавай бiржы хутка пойдуць на лад, - але ж так стараюцца падбадзёрыць сябе толькi людзi, калi гаворка iдзе пра iх жыццё цi смерць. А ён жа мой сын. Гэты саракагадовы мужчына - мой сын! Ведаю гэта, але не адчуваю. Як цяжка паверыць у такую iсцiну!.. А што, калi справа ў яго не клеiцца?.. Банкiр, якi дае ўкладчыкам такiя дывiдэнды, вядзе вялiкую i рызыкоўную гульню... А раптам зусiм недалёка ўжо той дзень, калi гонар нашай сям'i будзе пастаўлены пад сумненне?.. Гонар сям'i! Не, i гэты iдал нiякай ахвяры ад мяне не дачакаецца. На ўсякi выпадак ужо цяпер прымаю рашэнне: вытрымаць удар i нi ў якiм разе не расчулiцца! Тым больш што акрамя мяне ёсць яшчэ i стары Фандадэж. А гэты не дасць вадзiць сябе за нос...