Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор

— Ubi г аз ар а й хара бэдьхэ! Хаанаһаа гаража ерээд, иимэ муухай, аюултай ааша гаргабаш? Нюрганайнгаа арһа шулуу-лаадүйдөө һалахагүйш. Газарай габаһаа гараһан гай! — гэжэ баян эзэн шүдөө зуун, үһыень зулгаажа оробо.

— Баян баабай! Үгыемни шагнажа ерээд, зэмэлхэ хадаа ээмэлыт! — гэбэ.

— Юу хэлэхээ ^анаабши, хэлэ! — гэжэ һая хул дээрээ бо-дожо ябаһан ноён һураба.

ШЩ: Хурмастые, сошооһон хүн баяжадаг юм гэжэ дуулаалби. Теэд талаан боложо, хурмастые харахадаа тон ехээр баярлажа сошооболби. Та, үндэр ехэ хурмаста, хайрада үршөөгыт! — гэжэ барлаг хүбүун. ноёной урдапаа мэхэтэйхэнээр хараад, дохиго* нон байба.

Ямба ехэтэй, ялагар медальтай ноён "хурмаста" рүүлэһэн-дээ уур сухалаа таража, жууза дээрээ лаб забилан һууха зуураа:

— Зуб даа, би хурмасташни гээшэб! — гэжэ томоотой бү-дүүн хоолойгоор хүбүүндэ хэлэбэ.

Хажуудаа байһан һүбөө төөриһэн баянда хандан хэлэбэ:

— Энээхэн хубууе зэмэлхэ хэрэггүй. Энээндэ нэгэ һэеы гэр, хоёр һаамхай үнеэ, үшөө гурба-дүрбэн хони, унаха мори үгөөд табп, — гэжэ захйрба.

— Эдэ бүгэдөө хурмаста тэнгэриһээ үршвогдзбэ гэжэ ойл-Тоорой, — гэжэ ноён барлаг хүбүүндэ хандаба.

Баянай досоо хэды хара буубашье ноёной захиралтые яаха-шье аргагүй дүүргээ һзн. "Газарай габаһаа гараһан гай гарза болобо", — гэжэ һамгандаа шэбэд гээд, шэг шарайгаа хубнлч ган шомшорбо. Тиигээд ноёной хажууда нэгэшье хуни не дүтэ-лүүлбэгүй.

27. БАЛДАН СЭНГЭ

Урдань нэгэ нютагта баабайн хүбүүн Бал-дан Сэнгэ бараг мэхэтэй хүбүүн байгаа

һэн гэдэг. Балдан Сэнгэ хаанашье ябахадаа, ямаршье сэсэн ухаатай хун и не өөрынгөө унэгэн мэхэдээ оруулдаг байлан юм. Тиимэһээ оршон тойрон байгаа олон нютагуудта баабайн хүбүүн Балдан Сэнгэ "унэгэн мэхэтэ" гэж^э суурхаһан юм гэдэг. Теэд нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо унаад, ехэ яаралтай гүйлгэжэ ябахадань, нэгэ эхэнэр тархи дээрээ табан тамгын тогоо үргөөд ябатараа:

— Эй, Балдан Сэнгэ, намайе мэхэлхэ үгылши, — гэжэ хаш-хархадань,

Балдан Сэнгэ: |ff

— Шамайе мэхэлхэһээ байтагай тэнгэридэ түймэр гараад, тон сүлөөгүй зониие зарлажа яаралай ехэ яаралтай ябанаб,—

гэбэ ха.

•"Тэрэ эхэнэр:

— Алим, алим? — гээд, өөдөө тэнгэри хараха зуураа тогоо-гоо хаха алдаһан байгаа.

Баһа нэгэтэ Балдан Сэнгэ нуурай эрьедэ "бэеэ заһаад", Щабааһан дээрээ малгайгаа табяад, нуурай боро шабараар "уха хэжэ байтарань хоёр наранай хоорондо түбиие гурба той-родог төөнтэй халюун моритой Тарган Тарба гэжэ алдартай хҮн хажуудань туласа ерээд:

' Балдан Сэнгэ, Балдан СэнгЭ, намайе мэхэлыш, — гэбэ. Yrbi даа, би мүнөө мэхэлжэ шадахагүй байнаб, мэхэлдэг номоо гэртээ мартаад, — гэбэ.

Мэхэлдэг номоо гэрһээ асараад, намайе туршал даа, — Д. нүгөөдэхинь һалаха һандахаар бэшэ байна.

Үгы даа, гэрни холо, сүлөөшье үгы байнаб, — гэнэ.

— Минин морёор ошоод асарыш, би хүлеэгээд байһууб,—

гэбэ., и /_1

— Зай, яахаб, тингэоэл тшшуу, юрэл энэ малгай дором алтан шубуун бии юм, бу гаргаарай. Хэрбээ үзэхэеэ һанабал, доогуурань "гараа хээд, баряад узээрэй. Теэд намайе хулезжэ ' ядабал энэ бухым унаад, урагшаа, хаража ум гэжэ сохёод, хойшоо хаража хом гэжэ сохёод ябаарай, — гээд Балдан Сэнгэ тэрэ хунэйнгөө мориинь унаад, арилшоо пэн.

Мунөөхи Тарбамнай хулеэжэл байба. Нэгэ саг, хоёр саг… табан, зургаан саг болобо. Үдэшын боро хараан болобо ха даа. Мүнөөхи Балдан Сэнгэ байхагуй. Теэд Тарбын хулеэжэ тэсэхэ аргань һалажал байһан хэбэртэй. Малгай дорохи алтан шубууе һонирхоно. Гараа хээд баряад узэхэ гэжэ шиидэбэ.

һэмээхэн малгай доогуурань гараа хэхэньш тэрэ нялдагар] юумэн баригдажа:

— Ай халаг! Яяр мэхэшэ Балдан Сэнгэ мэхэлбэл ха, — гээд, шабар бухаяа унаад, урагшаа ум гэжэ сохиходонь, уусань сумэршэбэ, хойшоо хаража хом гэжэ сохиходонъ, сээжэнь ха-харшаба..

Иижэ Тарба мэхэлэгдэшэһэн юм гэдэг. Бараг нэгэ удэр Балдан Сэнгэ аминай хэрэгээр ара худөө- I гөөр ябажа ябахадань, Зуудай баян зургаан зуугаад хониёо туугаад, зуһалан зөөжэ ябаа бэлэй. Мун тэрэ:

— Балдан Сэнгэ! Балдан Сэнгэ! Ши одоо намайе орой-доошье мэхэлхэгуйш! — гэжэ бардам хоолойгоор бард байса ': хашхарба.

Балдан Сэнгэ:

— Мэхэлхэһээ байха, шамда шабааһаа барюулжархихаб,^- * гээд, туранхай сагаан мориёо турьяса ташуурдаад, табижа ябашаба.

Тээ губээн саана далда ороод, гуталаа тайлаад, үрвөһэн гуталдаа зада будаад, Зудаан зуһаланай харгы дээрэ хаяад, I саашаа ябаба. Теэд хахад модо тухай ябаад, нүгөөдэ сабхяа тайлаад, сэбэрхэнээр хаяба. Харгы уруу ябажа ябаһан Зуудай баян хонидоо туужа ябатараа харан гэхэдэнь харгы дээрэнь урөөһэн сабхи. хуу зууралдашалан хэбтэбэ. Зуудай баян зог татажа хараад, абаха гэхэдэнь, аргагуй муухай, хоёрдохёор" я урөөһэн гутал байба, Тиихэдэнь:

— Энээгээр юу хэхэбиб, — гээд, саашаа замаа ургэлжэлбэ

ха.

Тиин гэһээнь, тээ саана ошоходонь, нүгөодэ сабхинь тон сэбэрхэн зангаараа хэбтэжэ байба гэхэ.

— Эй, мүнөөхи сабхинайм урөөһэн ёһодоо мун лэ байна, — гээд Зуудай тэрэ сабхяа абаад, соохор мэдээндээ суха-рин гэдэргээ табишаба. Мүнөөхи муухай сабхяа абаад, Мойһо-тын голдо ошожо угаажа ороһон юм гэхэ.

'Баян Зуудай Балдан Сэнгын "бүшмэгые" бариһаниинь үнэш болобо бэзэ.

ш

Нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо худалдажа, заахан эд зөөритэй болохо гэжэ бодобо ха. Тиин моринойнгоо оиЬо уруу мунгэн аягаяа хээд, унаад Доодо голдо һуудаг долоон наймаашадайда ошоһон юм. Сэргэндэнь мориёо уяад, гэртэ

ороходонь:

— Эй, Балдан Сэнгэ, Балдан Сэнгэ, хаанаһаа ерэбэш? Ямар һонинтойбши, — гэлдэи, долоон наймаашад дугташан байжа асуунад,

— һониишье угы даа, хуушаараан байнабди. Тааиад хэр

байнабта, ажал худэлмэритнай хэр зэргэ ябажа байнаб? — гэхэ зуураа, — наймаа аралжаа бэдэржэ, иарин сагаагшанаа худалдажа орхёошье һаа, я аха юм гэжэ ябаһан хүм даа, — : гэбэ.

— Зай, зай, мориндоо юу сэн эринэш? — гэлдэи, бэе бэеэ турин, долоон наймаашад эбдүүсэн асууба.

— Морим ехэл үнэтэй юм даа. Таанад магад, абаха үгы бэшэ гүт даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ намдуу даруу янзатайгаар, гартам орохол бэшэ аабты гэжэ дотороо бодон хэлэбэ.

.—. Мориниин муу юумэн шэнгеэр харагда^нал, яахадаа тиимэ унэтэй байгаа юм? — гэлдэбэ.

— Шарай муутайшье ha а, шанар һайтай гэһэнэй ёһоор, минии морин ha pa бүхэндэ мунгэн аягаар шабааһалдаг юм даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ бардам янзаар маһалзан хөөрэжэ һуугаа гэхэ.,

v;— haa, haa, haa! Мүнгэн аягаар шабааһалха морин гэжэ юун байха юм, — гэлдэн долоон наймаашад шоглопон хэбэртэй шанга шангаар энеэлдэнэд.

— Мүнөөшье мунгэн а яга гаргаха дутэлһэн байха. Ямар удэр бэ? Бабан гараг гү? ТаанадаЙ харапаар байтар тймгатаи сагаан аяга тас гэжэ унахал байха. Газаа гараад харая, — гээд Балдан Сэнгэ шиидэнгеэр хэлэбэ.

Тиигээд Балдан Сэнгэ түруулээд, хойноһоонь долоон наймаашад даха ад гаража, муу сагаан морииень тойроод хаража байтарань, харин һүулээ ургэжэ, шабааһалха зуурандань үнэ-хөөрөө мүнгэн аяга бултайжа шабааһанаарынь унажа ерэбэ ха.

— Үү, нээрээ мүнгэн аяга гаргабал, яагаа жэгтэй узэсхэ-лэнгэй юм гээшэб, ямар һбнин морин гээшэб? — гэлдэн долоон наймаашад дугташан байбад.

— Гадуур сэн эрихэш угыб даа, гурбан унеэ, гунан cap, гурбан мянган тухэриг угэбэлтнай, морёо үхэдөөшье болохо юм ааб даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ балайщ ядамаггүйгөөр хэлэбэ. 53

Долоон наймаашадай эриһэн сэнгынь аргагуй ухэ болохо-

лонь, Балдан Сэнгэ:

— Энэ аягаяа намда үгыт даа, таанарта һара бүри гара-

жал байха ха юм, — гэхэдэнь. Долоон наймаашад:

— Абыш, абыш, — гэлдэн, дуратайхан угэбэ.

Мунгэн аягаяа үбэртэлөөд, гурбан унеэгээ, гунан сараа туугаад, гурбан мянгаяа хармаанлаад, Балдан Сэнгэ баяртай-хан һэм гэжэ бардамаар гэшхэлэжэ, гэртээ ерээ бэлэй Долоон наймаашан долоо пара хулеэбэ. Муу сагаан морин мун-гэн аягаар шабааһалха юумэ угы, харин муудажа туража эхнлээ һэн ха.

Тиин долоон наймаашад:

— Балдан Сэнгэ мэхэлээ байна. Ошожо үгэһэн юумээ бу* ляажа асарая, Балдан Сэнгые зада сохие, — гэжэ хеорэлдэбэ,

Тэдэниие тухеэрэжэ байна гэжэ Балдан Сэнгэ дуулаад, бапа нэгэ арга мэхэ бодожо эхилбэ. Теэд уудэнэйнгээ хажууда нэгэ ташуур улгвод Балдан Сэнгэ һамгандаа иигэжэ хэлэбэ: