Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
— Ши хотоодо соо хониной шуһа шудхаад, пуга дороо хабшуулаад, уран дээрээ үбдөөшэ болоод, хэбтээрэй. Би долоон наймаашадай ерэхэдэ, бодыш гэхэб, ши бу бодоорой. Тиихэ-дэшни һуга дорохи хототой шуһыеш тумэр шороор сумэ хад-хахаб. Тиихэдэм, ши ухөөшэ болоод хэбтэхэш. Би тэрэ ташуу-раар; "Үхэһэн хуниие бодхоохо ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур", — гэжэ байжа сохихоб, теэд хэды сохиһон хойном бодохош — гэбэ ха.
Уданшьегуй долоон наймаашад орожо ёрэбэ даа. Балдан Сэнгэ:
— һуугыт, һуугыт, һайн нүхэдни, хаанаһаа ерэбэт, — гэнэ.
— Бидэ шамтай хэрэгтэй ерээбди, — гэнэ долоон наймаашад ууртайханаар үгүүлбэд.
Балдан Сэнгэ уран дээрэ хэбтэжэ байһан Балма һамгандаа:
— Бодыш, пайн нухэдни ерээл, сай шаныш, — гэбэ. һамганиинь:
— Би үбшэлөөб, бодохо аргамгуй, — гэжэ харюусаба,
— Бодо гэнэб! — гэжэ Балдан Сэнгэ дахин ба дата ад, һам-гаяа татаба, ядахадаа сухалаа хурэн шэрэмэй хажууда бай-һан тумэр шоро абаһан бэеэрээ һамганайнгаа улаан Ьуга уруу сумэ хадхахадань, щупан соргоор гараһан шэнги орьёлжо, памганиинь ухэшэбэ.
Тиихэдэнь Балдан Сэнгэ уудэнэйнгээ хажууда байпан ута ташуур абаад:
— Үхэһэн хуниие амидаруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, — гэжэ байгаад һамгаяа сохижол-сохижол байба.
Тииһээр байтарынь һамганиинь ами орожо, харин бодожо ерэбэ. Долоон наймаашад гайхахын ехээр гайхажа, Балдан
Сэнгэһээ асууба:
— Энэш ямар аймшагтай ташуур гээшэб? Энээнээ манда
худалдыш, — гэлдэбэ.
Тэдэнэр тур(ууи мэхэлуулээшэеэ гол таһа мартажархёо.
Балдан Сэнгэ:
— Энэш ехэл унэтэй ташуур даа, худалдахаяаш мэдэнэ-гуйб, эрихэ сэнгээш олохом бэрхэтэй, — гэбэ.
150
— Юу эрихэбши, эриһэн сэигыш үгэхэб гэлдэн долооя наймаашад бэе бэеэ үрдилдэн байба.
— Үгы даа, энэ ташуураа ямаршье сэнгээр үгэхөөр бэшэ ха даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ үшөөл тумархаһан янзатай хэлэбэ.
— Худалдыш даа, худалдыш, юун хэрэгтэйб? Хэрэгтэй юумыш хуу үгэхэбди, — гэлдэн долоон наймаашад һалахаар
бэшэ байба.,
Балдан Сэнгэ унэгэн мэхэеэ гаргажа:
— Зай, теэд яахаб даа, һайн нүхэд байнат, нэгэдхеэр, тон таанадта хэрэгтэй юм һаань, үгэхэл болоо гээшэ бэзэб даа, дүнжэн үнеэн, дүнэн cap, дүрбэн мянган түхэриг үгэбэлтнай, ташуураа үхэл гүб даа, — гэбэ ха.
Долоон наймаашад эриһэн сэнгынь дары Балдан Сэнгэдэ асаржа үгөөд, ташуурынь абаад, гэртээ тэдэ тон яаралтай хухюутэй харибад. Хариһан бэеэрээ өөһэдынгөө долоон һамга-дые алаад, мунөөхи ташуураараа налижал гарабад.
— Үхэһэн хүниие амидыруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, бодыш гэнэб, — гэжэ байжа сохиходонь, нэгэнииншье бодобогуй.
Бүхэлн үдэртөө тэдэн сохёод, ядаад хөөрэлдэбэ:
— Одоол, муугай муу мухар хара мэхэшэн — Балдан Сэнгэ, ошожо шорондо һуулгажа алая, — гэлсээд, шамдуу яаралтай ябахаяа түхеэрбэд. Балдан Сэнгэ тэдэниие баһа ерэхэнь гэжэ дуулаад, баһа нэгэ арга мэхэ бодобо даа. Өөртөө нэ^э хуурсаг дархалаад, тэрэнэйнгээ хабхагта долоон нүхэ хэбэ. Нүхэн бү-ридэнь түмэр ута шоронуудые бэлдэбэ.
һүүлээрнь Балдан Сэнгэ һамгандаа иигэжэ хэлэһэн байгаа:
— Би хуурсаг соо ороод үхэһэн шэнги болоод хэбтэхэб, ши наймаашадай ерэхэдэ, гэртээ уйлажа, гашуудажа һуугаа-рай. "Юун болооб?" — гээ һаань; "Балдан Сэнгэмнай үсэгэл-дэр үхэшөө" гээрэй, — гэбэ.
Уданшьегуй долоон наймаашад Балдан Сэнгындэ ороод ерэбэ ха. jig
— Юун болооб? Балдан Сэнгэ хаанаб? — гэжэ асууба. Балдан Сэнгын һамган бархиража, пугщаран:
— Балдан Сэнгэмнай үсэгэлдэр наһа барашоол даа, — гэбэ.
— Аа, үхөө бы? Үхэһэн бэень хаанаб? — гэжэ долоон наймаашад асууба.
— Газаа, сарай доро байна, — гэжэ памганиинь харюусаба.
— Үнэн гу, али бэшэ гү, ошожо харая, — гэлдэн долоон наймаашад сарай доро оробод.
Тиихэдэнь тэндэ хуурсаг байба.
— Яагаа аятай юум, ухэпэн бэен дээрэнь (шабааһалжа) һуужа абая, — гэлдээд һуубад. Тиимсээрэнь Балдан Сэнгэ долоон шороороо гэнтэ дороһоонь хадхажархиба.
1SI
— Балдан Сэнгэ үхэхэдөөш хоротой, амидыдааш хоротой, — . гэлдэн долоон наймаашад гэдэргээ харангуй гэртээ гуйлдэжз арнлшоо һэн гэдэг. %М
28. СЭСЭН БАЛДАН
Ннэгэтэ нэгэ нютагай арад зон булта суг-ларжа, ахамад ноёд түрүүтэй хаан ноёо
олонод. Тэдэ сугларагшад өөһэдынгөө дундаһаа халзан ма-лаан толгойтой Тархаалжаниие олобод. Тэрэ ноён хаании оложо байха уедэ табан напатай заахан хубуун намайе ноён болгогты гэжэ. байжа уладай дундуур гуйбэ.
Нэгэтэ заахан Балдан хубуун хаан ноёнһоон һураба:
— Зай, намайе өөрынгөө тулөө хаан ноён болгыт.
— Ши энэ олон илааһанай хааниинь боло. Зай, гу? Нэгэтэ Балдан хубуун газаагуур бургааһаар мори хэжэ
наадажа ябаба. Хаанай хажууда ерэхэдэнь, малаан толгой) дээрэнь нэгэ ехэ илааһан һууба. Хубуун тэрэ бургаапаараа шарбадажархиба ха. Хаан ухаа мэдээ алдаад, харан гэпэниинь табатай Балдан хүбүүн хойнонь байба.
— Зай, ши иихэдээ яана гээшэбши? Ерэ нааШаа үтэр тр-гэн!
— Хаан ноён, би илааһанай зэмэ гаргажа ябанаб. энэ м>у илааһан ямар хадаа ноён хаанай толгой дээрэ njvxa оолоои. Намайе ноён болгоо бэлэйт. — ояячян Н л Хаан яахашье аргаяа үгыдэ үгэшье ^^^^^Н 6ҮҮН бургааһаа унаад, барижа ябаһан бургаапаараа тэрэшье газарта һууһан илааһа алана. һамган хүбүү
Хэдэн жэлэй үнгэрЪэн хойно нэгэ ЩШШН гаргаба. Бага хатаниинь үхибүү НШШЦЩ хаан һуужа байтараа хүбүүнэйнгээ табатай
"aha бараба. Хоёр һамгадай хооР0^Л^яаҮдалгаһаа гара-"лдаан болобо. Арсалдаан хадаа Ц°у хатамайнгаа һан юм. Буляалдажал байна бага хатаниинь ехэ хҮ°үүе.
Эдэ хоёр унэн сэхэеэ олохоо хаан ноёндо дуулгаба. Хаан унэн сэхынъ олохынгоо урда бодолгото болон хэдэн удэр һууба;-Тннгэжэ һуутараа һанана: "Урай сагта нэгэ заахан Балдан хубууе би илааһанай ноён болгоо бэлэЙб. Тэрэ хубуун ехэ боложо, ухаатаяшье хүбүүн болоо ёһотой".
Худөөгөөр ябатараа тэрэ хубуугээ танижа1 хөөрэлдэбэ. — Намда мэнэ гэпээр хоёр һамгад хубуугээ буляалдажа ерэхэ. ХэнэДншье хубуун юм, бу мэдэе. Хайшан гэжэ эхэнь шиш гэжэ унэн сэхээр хэлэхэ юм. Ши минии түлвө ошожо шуужэ угэл даа. Эрэһэн юумышни угэхэб, — гэбэ хаан. — Болохол байна, үглөөдэр ошохоб, — гээд улэбэ. Үглөөдэрынь хаанайда Балдан ерэбэ. Удангуй хоёр арсал-дааша һамгад табатай хубуугээ дунда а хүтэлеөд хаанайда оробо.
Хаанай хубсаһа умдэһэн Балдан ехэ гэгшын ноён мэтэ
һууба.
— Ундэр ехэ хаан ноён, энэ минии хүбүүн байгаа юм, — гэжэ бага хатан хэлэбэ.
Нүгөөдэнь: "Энэшни худалаар хэлэжэ байна. Гансахашье ухибуу гаргаагуй юм".
Хаан болоһон Балдан нэгэ зарсадаа һэлмымии абаад ерэ гэбэ. Удангуй һэлмэнь асарагдажа, Балдан хоёр һамгадые дахуулаад, газаа гараба.
— Таанар хоюулан энэ хубууе гаргаа хадаа хубаажа абаг-ты. Би энэ һэлмээр орой руунь таһа хаха сабшахам. Хоёр гарһаань шангаар хоёр тээшэнь татагты, — гэбэ. Зүүн гарынь баряад байһан эхэнэр һэлмээ далайхатайнь сасуу нюураа ад-хаад унашаба, харин нүгөө эхэнэрынь баряад лэ байна.
Балдан хубуүн (Хоёр эхэнэрээ хүбүүтэйнь гэртээ оруулжа, улад зоной урда үнэн сэхыень оложо, тайлбарилан хэлэбэ: — Би эдэ хоёр эхэнэрһээ түрэһэн эхынь олооб. Хүнэй тү-рэһэн эхэ ямар гоё сэдьхэлтэй гээшэб. Мүнөө хүбүүнэйнгээ алуулхаа байхада, уруугаа хаража сэдьхэлээ харанхыдахада 1 унабал. Харин гаргаагуй эхэнэртэ юун бэ? ШоНо һанаа ha* наалжа, шулуун зүрхэ зүрхэлжэ, алахынь хүлеэжэ байбал.
Тиихэдэнь улад зон гайхабад. Балдан хүбүүнэй ухаатай сэсэниие гайхабад.
Ехэ эхэнэр баярлахын ехээр баярлажа, хубуугээ дахуулаад гэртээ ошобо.
29. АРҺАН ГАЛЗУУ
Нэгэн хун гэрхэлэмни гэжэ Далайн урда оиидэ гаража, хадам басага хэлсэжэ
юпэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, найман хоног соо найо зугаа
хэжэ ерэхэдэнь, аньеэ хаан Арпан Галзуу гээшэ алда болохо
аматай, аршан болохо побойтой газаань ерэжэ:. — Энэ дэлхэйн ехэ суглаанһаа тапарабаш, зальгихамни ' шамайе, — гэжэ, алда амаа арһайлгажа, аршан болохо һобойёо
ирзайлгажа байхадань, мүнөөхи хун хэлэбэ:
— Ай, нохой, Богдодо баригдааЛьби.
— Богдошни юум? — гэбэ. ШЩ
