Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
Нүхэрни намдаа тэмдэг үгэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйһаань һугалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мүнөөхил һонирхолтой ушарынь ой ухаанһаань юрэдөө гаранагүй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-далангүй ябаһаар орбогорхон отогойнгоо үрхөөр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.
Отог байрынгаа үүдэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран һууһан Бадма үбгэжөөл хүл дээрээ бодон угтаад}
— Зай, шимни яаба гээшэбши? Али төөрибэ гүш? Юундэ
оройтобош? — гэжэ һанаа зобонгёор хэлэбэ.
— Төөреэшьегүйб. Ябаһаар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, нү-
хэрынь туһалан байха зуураа: '— Холо ябашоо гүш? — гэбэ.
— Тиигээ. һамар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ хү-тэлүүлһээр, мэдэнгүй саашаа холо ябашооб, — гэжэ залуу һамаршан болаһон ушараа нүхэрһөө нюуба.
— Пэй, пэй! Яагаа муухай үнэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэжөөл нүхэрэйнгээ урдаһаа гайхангяар харан гэхэдээ, — Үгы, нюуршни… Унаба, дуһаба гүш? — гэжэ бүри һонирхо-шобо.
"Нюу нюуһаар байтарни, нугарһанай забһараар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригдаһан хадаа хэлэжэл һалаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, хүндөөр амисхалаад:
— Хэндэшье хэлэжэ болохогүй, нэгэл һонирхолтбй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.
- һонирхолтой! Зай, зай, саашань…
— Отогһоо сааша хүүр тараахагуй хадаш…
— Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан-гарнгланаб.
һониноо эхинһээнь адаг хүрэтэрынь хуу хөөрхэтэйнь ээр-гэ, "үнэхөөрөө гү?" — гэжэ Бадма убгэжөөл энеэдэһээ барижа ядаи, луга харайн бодошобо.
— Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхил-Х9 гэжэ таажал байгаа һэм, — гээд шубгэ һүүшэ дээрэ һуу-Ьандал, сайгаа салгидхуулба.
Энеэрэн Бадма үбгэжөөл нэгэ бага залн абажа намдаад:
taps- амитанайнгаа юун байһые һанаарай, — гэбэ.
— Харин тэрэмни юун байгаа гээшэб…
— Зай, зай. Биш хуушанай ангуушан хадаа тухайлжал байнаб. Уряалгуй айлшан а а хундэтэй гөөр хүлеэнгүй, сошоо-гоод тэрьедүулжэрхнһэншни муу байна даа.*
— һэ! Үшөө хүндэтэйгввр. Мунөөшье хүрэтэрөө үе мүеэм лалганаһаар.
— Таняагуйб гэнэ гүш? ТэрээнтэйШни үглөө танилсуул-хал байхаб, — гээд, Бадма убгэжөөл уитаридаа орошоно.
Залуу хүбүун үглөө эртэлэн бодожо, сайгаа шанахаар тү-хеэрбэ.
— Залуу нүхэр, мэнэ гэһээр сайлаадшье яалайбди. Шаруу-Лаяа асаржа шанаха, шарахаяа мэдэлши.
— һэ! Манай һенаагаар хаана тиимэ бэлэн шарууһан байха юм.
— бэлэн үүсэеэ шоно нохойн аманда оруулжархюужаб-ди, — гээд, Бадма үбгэжөөл буугаа шал гажа үзвөд, газаа тээшээ гарана.
Залуу хүбүүн нүхэртөө харгышан боложо, урдань ороод ябана. Уданшьегуй хунды хушынгаа узуурта ерэжэ, эндэ шэ-бээлэн һуугааб гэжэ огсомоор дуугараад, айнги нюдөөр нүхэ-рэйнгөө урдаһаа хараад зогсоно.
— Хура бороодо шэбээлмээр зохид байра олоһон бай-гааш, — гээд, Бадма убгэн тэрэ дороо мүр сараа шэнжэл-бэ. — 'Хаана холо ошоо гэбэш. Энээн тойрон унаһан лэ байха, — гээд. ута һорьмой ногоо набтайса дараад харайһан мүр мүщхэхэдэнь, арба гаран алхамай газарта томоһоо томо үлэг-шэн баабгай харайса дээрээ унашаһан хэбтэбэ., >4
— Зай, залуу нухэр! Наашаа дутэлэлшн. Хуншуухан унэр-тэй дүхии хаягша нүхэрөө танижа абалшн, — гээд энеэбхилэн байба.
Залуу хубуун харамсаараа:
— Ай, шүдхэр абаг! Энэл шолмо намайе сошооһон бай-балтай, — гэжэ гайхашаа баран байһаар, — үгы, энэ амитан юундэ ухэшэбэ гээшэб? — гэбэ.
— Өөрөөшье үхөө бэшэ….Шимни гайтайхан лэ хүйхэрзөөн байбаш.
— Яагаад?..
— Нэгэ дахин бадашаад, ёбороод, баабгай алажархихадаа тэмсэлгүй хүсэтэй хүн бай. наш даа, — гэжэ наада бариба.
— Бадма абгай; болнл даа.
— Баабгай гээшэ ехэ* сошомхой, уурганша юм даа. Хура бороогой уедэ бдһа шам шэнги хорохоёо тэндэ пуун гэхэдээ, хулеэгдээгуй шинии хашхараан, ёбороондо. гэнтэ. ехээр. айлан сошоһондоо зурхөө Хахараад унашоол даа.
— Иимэ адар томо бэетэй аад, үхэтэрөө айха гээшэнь һоиирхолтой байна даа! — гэжэ залуу хүб.үүн. убгэн, ангууша-найнгаа хэлэгшые этигээ юм гэхэ.
81. ҮМЭДЭН БҮХЭ
Урда балар сагта Монголой нэгэ баатар ехэ хүшэтэй байгаад барилдаха хүниие "ложе ядадаг байгаа ха. Далайн хойно ехэ хүшэтэй хүн бии гэжэ дуулаад, тиишэ ошобо. Хэдэн хоног ябажа хурэбэ. Эгээ түрүүн нэгэ дархалжа байһан хүнтэй уулзаба. Тэрэ хүн эмээ-лэй буургэ сабшажа һууба. Монголой бүхэ һураба: — Үмэдэн бүхэ хаана һуудаг бэ?
Дархалжа байгаашань Үмэдэн бүхэ өөрөө мүн байһан юм. ламтая барилдахаяа ерэһэн хун гэжэ Үмэдэн бухэ мэдээд, сабшажа байһан бүүргээрээ "тээ тэрэ байна" гэжэ зааба. Шхэдэнь бажууһан модонһоонь шүүһэн гоожобо. Монголой Оаатаршье мэдэжэрхёод, Үмэдэн бухые һорижо, зэд гааһан-даа тамхи шангаар шэлээд үгэбэ. Тиихэдэншье тэрэнь зэд гааһанаинь хобшогоносо һугшаба 1 Монголой бүхэ хэлэбэ;
v""~" Үмэдэн бүхэ та гээшэ гүт? Тантай барилдахаяа аяар холын Монголһоо ерэбэлби.
Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: мины 'Мэ* би ӨӨРӨӨ гээшэб. Барилдаха хүсэлэнтэй ерэбэл,
"яи, о "Э?ЫТЭ5 ТҮРҮҮН барилдаад узыш, эжыемни хаяа һаа, "амтаи үзэнэ б&зэш.
апгЙГОЛОЙ б.үхэ Үмэдэн бүхын эхэтэй барилдаад, яахын аргагуй унашаба. Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: ваһ1най? ЫД^ЭМНИ унаа һаа "намтай жагсахагүйш даа, барил-
Мп" * хэРЭггҮй, нютагаа бусаха болоош даа. таа бусаһ бүХЭ ЭХЭНЭР ХҮНДЭ Унаад. ехэ муулартай нютаг-
82. БҮХЭ БААЛГА
Урда сагта нэгэ угаа томо бэетэй, хусэ ехэтэй, ухаа муутай Бухэ Баалга гэжэ хун суудаг байгаа. Тэрэш алгуй ясанай хун гэлдэдэг. Тэрэ хун зондо һаад тодхор табидаг, амар заяа үзүүлдэггүй, адуу ма-лыень хулуудаг бэлэй. Адуунай хорёо соо ороод үнеэ малые вэеэрээ даража унадаг байсан юм. Эдихэдээ нэгэ хони ган-саараа эдндэг сэн. Гэргэн үгыгөөр суудаг байгаа.
Нэгэтэ хүнүүдээр боосоо табяад, хадасаа гэрэйн шэнээн шулуу хамхалжа асараа. Хээгуур хоноод ябадаг, хүнүүдые ехээр аилгадаг байба. Хүнүүд тэрэниие алаха гээд яашье дии-лэаэгуй.
Нэгэтэ далайн саанасаа ехэ хүсэтэй баатар гаража ерэбэ. Амитан зон Бухэ Баалгые ерэсэн баатартай тудалдахыень далайн эрьедэ эльгээбэ. Хоёр баатар хэмнай урид шаахаб гэжэ жээрбэ татаба. Түрүүн далайн саанахи баатар шааха болобо. Тяятээд гурба хоноод уулзахаяа хэлсээд тараба. Гурба xoj а*ад байхада улад зон далайн эрьедэ сугларба. Бүхэ Баалга эрьея дээрэ байгаад үгэнэ, ерэгшэ баатар хажуугаарнь нара уруу гурба тойроод, томо гэгшэ нюдаргаараа Бүхэ Баалгыень тархи дээрэсээ доошонь табижархиба.
Бухэ Баалга нэгэ "ёг" гэжэ дуугараад элсэ уруу aJia'Ja? туласа орошобо. Хүн зон одоош Бухэ Баалгаһаа салабабД гуща санан байтарнь, Бүхэ Баалгань хүлөө арай гэжэ элсэ. сооһоо татажа гаргаба. Тин толгоёо нэгэ эльбээд амарха гэж сууба. Далайн саанасаа ерэгшэ энэ һүүлшымни үдэр r3^f мэдээд, өөрынгөө хүнүүдтэ архи эдеэ асарха гэжэ захироа^ Бултадаа хүн зон архидаба. Тиин наранай орохо багта Дя~ лНЙм саанахи баатар өөрынгөө хүнүүдээр rap гараа барилда-жа һүүлшынхеэ мэидэшэлээд, Бухэ Баалгын урда байжа угЭ'
бэ. Бухэ Баалга хажуудань ошожо, гартаа пялд байса нёл-боод, баатарай сээжэ уруунь шаажархиба, Тиихэдэнь Бүхэ Баалгынь нюдаргань далайн саанахи баатарай нюргаарынь гараа юм сэн. Ерэгшэ баатар ами голоо табиба,
Энээнэй сүүлээр Бүхэ Баалга урданайхяараа хүн зониие тоножо, бүришье амар заяаень мартуулба. Сүни бүри нэгэнэй хашааһаа үнеэн гү, али морин үгы болошодог байба. Хүнүүд яажа Бухэ Баалгые үгы хэхэб гэжэ арга бэдэрнэ. Энэ үедэ тэндэхи нэгэ ангууша хүн ой тайга соо үшөө нэгэ баатарай гэр хараба. Тэрэнь угаа хүсэтэй ан гүрөопые улаан гараараа барижа эдидэг байгаа. Ангуушан гэртэнь орожо, Бүхэ Баалга тухай дуусан хэлэжэ, абархые гуйба.
— Зай, тэрэнээ намда үглөөдэр эльгээгээрэйгты, — гэжэ Арсалан бүхэ хэлэбэ. (Шэнэ баатарынь иимэ нэрэтэй байгаа).
