Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор

олон һанаа бу һанаг гэжэ заяагай хүбүүн уһаяда орожо үхэһэн хун болоод, хубсаһаа хаяад, ондоо хубсапа үмдөөд ябашаһан байгаа. тиигээгүй һаань, заяатан ганса хүбүүгээ тяимэ холо орондо яашье табихагүй байгаа. хүбүүмнай амиды юм гэжэ тэдэ хоёр хүгшэд хороншье һанаагүйл.

холоһоо ерэһэн лама болоод, хонуулхын зубшөөл абаба. нэгэ хоноо, хоёр хоноо, гурба хоноо… һуулдэяь заяатаниие хашараабз, "яагааш хашартай лама гээшэб даа, даар дарнн

ж

болоод лэ, шалын заха эээлээд лэ хэбтэхэ, хунэй ябаха гара-

хынш аргагуй", — гэжэ заяагай хүгшэн хараал шэрээл табидаг болобо. дүрбэдэхи хоногтоо самсаа тайлажа нюсэгэлээд, нюр гаараа гал тээшэ хараад унташаба. үглөөгүүр эртэ заяагай хүгшэн галаа түлеэд, унтажа байпан ламын нюрганда томохон мэнгэ харажархиба.

— үбгэн, энэ ламынгаа нюргандахи мэнгэ харалши даа, яагаа манай хүбүунэйхи шэнги адли юм, — гэжэ хугшэни заяадаа һайрхаба.

заяашье бодоод, хүгшзнтэйгөө ламын нюргандахи мэнгые хаража һонирхон байтарань ламань һэрншэбэ.

— хөөрхы, манай хүбүүмнай нюргандаа ннмэ мэнгэтэй юм һэн даа, — гэжэ заяа үбгэн ламадаа хэлэбэ.

— үгы, битнай танай хүбүүн гээшэ аабзаб, танннагүй гээшэ гүт? — гэжэ ламань дуугарба.

тиихэлээрэнь эхэ эсэгэ хоёрынь "баярлаһан хирээ бархир-ба" гэһэндэл, уйлалдаһаар хүбүүндээ аһалдашабад.

ябаһан тухайдаа эхэ эсэгэ хоёртоо бултыень хөөрэжэ үгэбэ.

заяа, заяа, заяатай даа, заяагай хүбүүн ерээ даа! — гэжэ

тойроод байһан айлнуудаараа морёороо гүйлгэжэ ябаад хашхарба. оройдоошье хэрэггүй аад лэ, хүхиһэндөө ойн заха хү-рэтэр гүйлгэжэ ошоод ерэпэн'юм ха.

заяагай хүбүүн баруун жууда эрдэм номдо һураад ерэхэ-дээ, буряад орондоо бурхан шажаниие баталуулан дэлгэрүүлхэ хүсэлэнтэй ерэһэн байгаа.

тиимэ хүсэл бодолоо бэелүүлхын түлөө хаантай уулзахаар петроград хүрэтэр ута замда мордохоор түхеэрбэ. мүноө байгаа шэтын областиин петровск заводто тэрэ сагтаа хадаа ехэ. һайн түмэршэ дархан бии юм гэжэ суурхаһан юм хаш. тэрээндэ тэргэеэ заһуулха гэжэ петровск заводтохи нэгэ кузница да заяагай хүбүүн оробо. тэндэнь хаанай тамгатай алтан кольцо-той ундэр сагаан ород дархан байба. "энэ миин хүн бэшэ" гэжэ бодоод, заяагай хүбүүн зориһон зоригоо тобшоор хэлэжэ үгэбэ. тэрэ ород дарханиинь нэгэдэхи петр пеэрвэ байһан юм ха.

петр хадаа заяагай хүбүүниие гэртээ урижа абаашаад, ехэ бэшэг бэшээд:

— хаанай ордондо орохонь мүнөө сагта ехэ хэсүү болоо юм, түбһэн хуниие оруулхагүй байха, хэрбэеэ шамайе оруу-лаагүй һаань, ямар нэгэн аргаар хатанда оруулдаг эдеэн соонь кольцо хэндэщье харуулангуй хэжэрхёорой, — гээд петр хур-ганһаа алтан кольцогоо һугаджа угэбэ…г(. т*'

. — тэрэнэй һуүлдэ шамайе дуудуулхадань энэ бэшэгымнн хатандам харуулаарай.

тэрэ carja петроград хурэхэнь тон хэсүү байгаа. түмэр хар-

гышье угы. Заяагай хүбүуи "эрэ- хун эориһондсю" гэжэ хэдэхэй сага* үягэрһэн хойно Петроград хурэжэ ерэбэ.

УиМЭэрээшье хаанай ордондо яагаадшье орожо шадабагуй. Хэдэн хоног ордоной газ а ахи харшан соо- хулеэбэ. Нэгэ ураг* шатай саг дайрзлдажа, хатанда оруулха эдеэн соон алтан коль-иогоо хаяжархиба. Хатан эДеэлхэдээ эдеэн соөһоо" нүхэрэйн-гО§ алтан кольио оло. холоороо гайхахын ехээр га их аба.

Арад зон доо, бурхан шажандаа урбаба гэжэ нэгэдэхи Пет-рые худалаар хардаад, орден шадарайнь yjfafa хэядэшье- мэ-дуулэнгуп Хилый Сибирь хударсүлэжэрхиһэн байгаа юм ха. Хётанннень мэхэлхэ гэжэ Летртэ аб адляар шабараар хуниие хээд. "нухэршни наһа барашаба" тээд, хүдөөлжэрхиһэн гэнэ. < Үхэһэн нухэрэйнгөө кольцо олоходоо хатаишье мүшхөөд; мүрдөед хаяһан хуниие олоодхибо. гущ

Заяагай хубууниие орДондо хатан дуудуулба. Ороод Петров үгэһэн бэшэгынь хатан дань барюулба-. Хатан бэшэгыень ун-шаад, ордон шадарайигаа буруу һаналтаниие ха алта да хаагаад, нэгэдэхи Петрые холын Сибирьһээ асаруулхаар уладаа эльгээбэ.

Хатаншье арсалтагүйгөөр буддын шажангые буряад уладай дунда тараажа боломоор гэжэ баталһан юм ха. Тэрэ саглаа хойшо эгээ туруушын шажан дэлгэОжэ, Заяа хамба гэжэ хүн буряад зоной элидэ гараһан юм ха.

85. ХОЁР ТЭЭШЭЭ ТАРХИТАИ ГЕРБ

Урда сагта энэ манай орондо хаан гэжэ өгы байгаа. Хуу баяд ноёд, ламанар

дээдэ захатай, тэдээндэ хун зон мэдэлтэй байгаа. Ог изгуурай баян хөн ноён болдог байгаа. Тэрэ сагта ондоо гүрэнүүдтэ хаан гэжэ байдаг байгаа.

Урда ороной нэгэ гурэнэй хаан ондоо гүрэнүүдээр ябадал-тай байһан байгаа ха. Тыгээд манай энээгээр нюусаар нэгэ нүхэргүй эхэнэрэйдө хөрдэг, амардаг байгаа. Тыгээд тэрэ хаан наһатай болжо гу, али ондоо ушараар ту — ябахаяа болиһоор они холо болоо. Тыхэ уедэ тэрэ һамган хөбүүтэй болоо. Хөбүү-ниинь өдөр бери мантагар боложо, ехэ өөдэргэн һонорхон ухаа-тай, һайхан өхибүүн боложо эхилээ. Гурба-дүрбэ хүрөөд байхадаа, эхэһээ асуудаг байгаа:

— Би хэнэй хөбүүн гээшэбиб? Эсэгэм хэн юум бэ? Хэн гэжэ нэрэтэй юм? — гэжэ мүтөөр намайе өхибүүд эсэгэ өгыш, өншөн хун гээшэш гэлсэнэл, гасаална, наадална, намда ехэ муу байн. Би өөрөө һанахадаа эсэгэгүй хөн гэжэ юу байха юм гэжэ һанадаг байнам. Тыгээд эсэгынгээ ямарыншье мэдэ-нэгуйб даа, эсэгын тухай юушье мэдэнэгуйб.

Тыгэжэ hyp а ад һалахагүйдэнь:

— Ши эсэгэтэйш, эсэгэш ехэ һайн хүн юм, ши һайн хөнэй үри гээшэш, мөнөө мэдээд яахашниб, хожом мантагар болоод мэдээрэй, мөнөө гасаалжал байг, яахашгүйш, досоогоо бу муу-дажа яба, — гэжэ эхэнь хэлэ хэлэһээр арай гэжэ арба хүргэбэ.

Арба хүрөөд байхадаа, хөбүүн дахин дабтаба. Ехэ шангаар "Уража эхилбэ.

— Хэрбэеэ хэлээгүй һаашни, би ябахам, эсэгэеэ бэдэрхэм, хөн бүхэнһөө һурахам, эсэгэеэ ямарыншье мэдэхэгүй, янза

шарайгыншве хараагуй — байха яма))' амитан байха юм, — гээд ябахы тухезрбэ. Эхэнь аргадана:

— Арбан таба херыш даа, — гэжэ ядаа. — Арбан таба хөртэр эсэгэеэш мэдэнгүй амиды байһанайм лэрэггуй, — гээд, эрхэгуй ябаха болоходонь, заахан эдихэ юумэ хөөмэ төхеэржэ үгөө. Алтан биһалагаа өгөө, алтан биһалагань тэрэ хубуунэй эсэгын нэрэ тамгатай байгаа. Тиигээд эхэнь заахадаа:

— Эсэгэшни хаан хөн юм, урда орондо, ондоо гурэндэ, — гэхэһээ сааша юумэ хэлэжэ шадаагуй. — Зай, гыгээд ябахал: болоо гуш даа, — гээд эхэнь елээ, хөбүун урда зог зогэлжэ ябаа.

Ябаа, ябаа, гурбан жэл ябаад байхадань, ондоо гурэнэй газар дээр нэгэ тоголшо хөбүүнтэй уулзаад, ехэ удаан хөөрэлдэбэ. Тэрэ тоголшо хөбуун бэрхэ хөбүүн байжа, нилээд юумэ хэлжэ угэхэ зуураа, хаанай байдаг газарые (ордон) хуу заажа өгөө.

Зай, тэрэ хабүүн хаанай ордондо ошоод, газаа тээлниг соонь байһан сэрэгүүдһээ гу, али харуулшануудһаа иигэжэ һу-раһан байна:

— Хаан эндэ байдаг гу? Хаантай уулзаха арга юуб? — гэхэдэнь. шу'.

— Шинии хаантай уулзаха арга байхагуй, бушуу ботэн белеэн дээрээ зайлаа һааш дээрэ, — гэбэ.

Тиихэдэнь:

— Би аргагуй уулзаха хэрэгтэй хом, хаанда шухала бэлэг-тэй хөм, энэ бэлэгые хаанай халуун гарта барюулха ёһотой юм, — гэхэдэнь, тэдэ харуулшад-солдадууд гайхаад, тэрэ хэ-лэпыень хаанда хөсэлдүүлбэ.

Хаан гайхажа, нэгэ төшмэлээ:

— Тэрэ бэлэгыень тэрэ хэбээрэнь абаад ерэ, — гэбэ. Бэлэ-, гыень тэрэ хэбээрынь абаашажа хаанда өгэбэ. Хөбуүн хүлеэ-

жэ байна харюуень.

Хаан бэлэгыень өзээд, энэ өөрынгөө биһалаг харахадаа:

— Энэ хөбүүнии асарагты, оруулагты, — гэжэ хэлэбэ ха. Хөбүүни оруулба. Хөбүүн ехэ зөдөрһөн байба. Хөөрэлдэжэ

өзэхэдэ өөрынь хөбүүн боложо тодорбо. Эхыень асуужа бө-хыгөө хөөрэлдөөд, хөбүүгээ ехэ һайнаар амаруулба. Хөдыш һайн байбашье, энэ хебуун нюусаар байна. Бай байһаар ни-лээн бояоо. Эхэеэ һанана, эсэгэнь ябуулха гэбэ. Хөбуунээ ябуул-хадаа нзгэ гурбан хошуу сагаан тог бэлэг өгэбэ. Тэрэ тогые тог гэжэ, хэлэхээр бэшэ, гербэ, знак юумэ байхагуй, миин бед зангаар а а, энээнии өхэдөө хэлэнэ даа хаан:

— Ши ябаха болобош. нётогоо буоа, нётогтоо ошоод муу I ' байхагүйш, хэтэдээ хаан болохо байхаш, — гэжэ хэлээд, — хаан* болоод хорт долоон шэрээдэ һуугаад байхадаа, энэ тог хиид-хэхэш. — Ч^гэжэхэлэһэн байгаа.