Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор

— Зай, тэрэнээ намда үглөөдэр эльгээгээрэйгты, — гэжэ Арсалан бүхэ хэлэбэ. (Шэнэ баатарынь иимэ нэрэтэй байгаа).

Ангуушан гэртээ ерэжэ, хүн зондоо дуулгажа, бултадаа сугларан Бүхэ Баалгада ошобо. У хаан бодолоо гүйлгэжэ, арга мэхэеэ гаргажа тэдэнэр Бүхэ Баалгые Арсалан Бүхэ урина гэжэ үнэншүүлбэ.

Үглөөдэрынь Бүхэ Баалга хүхюутэй ой уруу ангуушанай заасан тээшэ гэшхэлбэ. Яба ябасаар ерэжэ, Арсалан Баатарай гэртэнь ороно. Ороходонь Арсалан Бүхэ остоол хүндэтэйгөөр угтажа, урда буландаа суулгаад, томо шэл архи табиба. Тэдэ хоёр энэ тэрэ юумэ хөөрэлдэжэ суутараа тэрэ шэл арси дуусан уужархиба. Тиин Арсалан Бүхэ Бүхэ Баалгынгаа согто-сыень мэдэжэ суурисаа бодожо:

— Түргөөр газаашаа гараад ерэхэмни, моримни тасалжа ябашоо үгы юм аабза, — гэбэ.

Бүхэ Баалга гансаараа үлөөд, энэ тэрэ юумыень шэнжэл-жэ харана. Остоолынь шэнэсээр хээтэй, стулнуудай орондо мун лэ шэнэсэн тайрадасад. Хэды саг үнгэрбэ, Арсалан Бү-хэнь орожо ерэнэгүй. Бүхэ Баалга бодожо газаашаа гарахаа туршахадань, үүдэниинь бата бэхеэр хүшөөтэй, хүнэй нээхэ аргагуй. Гэр соогуурынь нэгэ эрьеэд, шэнэсэн модоной тайра-даса абажа, Бүхэ Баалга үүдыень булга сохёод, газаашаа гуйжэ гараба. Энэ уедэ Арсалан Бүхэ томо бүдүүн модо ба-ринхай, Бухэ Баалгые алаха гэжэ хүлеэжэ байгаа бшуу. Тиигээд Бүхы Баалгын гүйжэ гарахатай сасуу тэрэ бүдүүн мо-доороо бии үгы шадалаараа орой уруунь буулгажархиба. Бухэ Баалга тархяа суу сохюулбашье Арсалан Бүхэеэ дороо даража унаба. Арсалан Бүхэеэ диилэжэ, нютагаа бусажа ерэ-хэдэиь, хүн зон ехээр гайхажа:

— Хэр сайн ябажа ерэбэш? — гэжэ асууна.

— Сайн, сайн ябажа ерээб. Гансал тэрээндэтнай тархяа сооро сохюулааб, тархимни ужэжэ байна, — гээд толгой дээрэсээ альганай зэргээр хаташаһан арһа хуулажа, — Сорокам-воронам! — гээд өөдэнь шэдэдэг байба.

— Арсалан бухэ хэр хүсэтэйб? — гэжэ хүнүүдэй асуухада: — Толгоёо сооро сохюулаад, хэр хүсыеншье ойлгожо

ядааб. Нэгэ табатай азаргын шэнээн юумэн доромни тэршэ-

йээл даа, — гэжэ Бухэ Баалга харюусаба.

— Иигэжэ улад зон хусэтэ Бухэ Баалгые алажа ядаа юм гэлсэгшэ.

83. ЗЭЭДЛЭЙ БҮХЭ

Нэгэтэ аха дүү хоёр суудаг байгаа. Тэ-

дэнэр эртээр эхэ эсэгэһээ гээгдэсэн тула ехээр зобожо, хүнүүд боложо ядан айлнуудһаа эдеэ хоолой улдэсэ эрижэ ябадаг сэн. Хэды муу суудалтайшье хадаа, ахань ехэ хусэтэй эрэ боложо, дүүнь угаа сайхак хүүхэн боложо ябаа. Долоо насатайдаа ахань ганса морёо тэргэдэ хуллэжэ, хүнүүдээр ойдо түлеэндэ ошолсобо. Түлеэ ехээр ашаад, гэртээ бусажа ябатараа моридынь бултадаа шабарта байшоо ха. Хүнүүд тэргэеэ түлхинэ, морёо сохино, теэд урагшаа ябаха юумэ угы. Гансал долоотой хүбүүн санаа амар тэргэ дээрээ суужа байба.

— Эй, наашаа ерыш, тусалалдыш! Юундэ суужа байгааб-ши, — гэжэ арбаад хүнүүд нэгэ ашаатай тэргэ шабар соосоо гаргажа ядан уур сухал болонот.

— Гуталаа тайлажа байнаб, мор и доо буулгажа хажуу тээ-шэнь гаргагты, — гэжэ долоотой хүбүүн харюусаба.

Хүнүүд ехээр гайхалдажа, юугЭэшье хэхэеэ мэдэжэ ядан байба. |

— Моридоо буулгагты, юундэ байгаабта? — гэжэ мүнөе долоотой хүбүүн сухалдаба.:"". •

Хул нюсэгөөр шабар ойможо, түрүүшын мори тэргэсээнь зайлуулжа, хажуу тээшэн гаргаад, еөрөө мориной орондо орожо ашаатай тэргыень ходо татажа гаргаба.

Хүнүүд гайхахын ехээр гайхажа, моридоо сүлөөлжэ угэбэ. Долоотой хүбүүн бүхы тэргэнүүдыень бэеэрээ шэрэжэ гаргаад, ехээр эсээ гэсэишье янзагуй юумэ байба.

Хүнүүд хүбүүе тойрожо:

— Манай нютагта иимэ хүсэтэй хүбүүн түрөө,— гэжэ бая-саиад.

Тиин энэ хубуугээ урдын суута бүхын нэрээр Зээдлэй бухэ гэжэ нэрэ угэбэд.

Зээдлэй бухэ бултанай түрүү орожо, зоноо хойноо дахуу-лан гэр тээшээ бусаба.

Хэдэн удэр унгэрсэн хойно, нүгөө нютагай ехэ баян хүн тэрэ хүбуүе ерэхэ гүүлэбэ. Хүбүүиэй ошоходо баян хэлэбэ:

386 ЖШШкШ

— Энэ үдэрһөө намда ажалладаг болохош. ОАдо ошожо түлеэ бэлдэхэш. Дүүшми манайда таэаахи досоохи юумэ хэлсэнэ аабэо.

Хүбүүн ойдо гараха боложо, дүүнь хубсаһа хонорынь бэлдэнэ. Зээдлэй бүхэтэй ажаллаха хүнүүд энээнөй хүсэтэйень мэдээд, дуратайгаар ой тайгада гаралсабад.

Хэдэн үдэртэ түлеэ бэлдэжэ, нэгэтэ удэшэ амаржа сууха-дань Зээдлэй мэргэнэй хажууда нэгэ түлеэшэн Зээдлэй бүхэдэ хэлэбэ:

— Баяндамнай нэгэ хаан ерээд, шинии дүүе хүбүүндээ һам-га хэхэмни гэжэ хүшөөр абаашаа. Тиигээд үшөө шамаар эараса хэхэмни гэжэ олон" дайсадые шамайе барижа асарха гэжэ эльгээгээ. Тэдэнь. наашаа ерэжэ ябана.

Зээдлэй бухэ ехээр сухалаа хүрэжэ, нэгэ бүдүун модо орбон-тойнь һуга татаад, дайсадые угтахаяа ошобо. Харан гэхЭдэнь зуугаад хүн һомо зэбсэгээ бэлдэнхэй, мори унанхай ой уруу орожо ябаба. Зээдлэй мэргэн угтажа ерээд хэлэбэ:

— Та юун хунүүд, ямар хэрэгээр ябанабта?

— Бидэ шамайе барижа өөрынгөө хаанда абаашахамнай. Тэндэ зараса болохош. Сайн санаагаараа ошоогуй саашни, тумэр гэнжээр хулеэд абаашахабди, — гэбэ ахалагшань.

Зээдлэй бухэ модоо дээшэнь үргэжэ:

— Хэн амин голдоо хэрэгтэйб, арилагты! — гэбэ.

— Ха, ха, ха, — гэһэн энеэдэн дайсадай зүгһөө дуулдажа, тэдэнэр баатар хүбүүе тойрон абаба.

Ахалагшань морёо дүтэлүүлэн, Зээдлэй бүхые ташуураараа нэгэ буулгаба, тиин энэ үедэ Зээдлэй бүхын модондонь дай-рагдажа. ами голгүй унаба. Бэшэниинь ехээр сухалдан доб-толжо оробо. Зээдлэй бухэ' модоороо иишэ тнишэнь сохижо оробо. Сохихотойнь лэ адли хоёр гурбан хун морйнһоон унана.

Хахад зонойнгоо унасан хойно бэшэниинь Зээдлэй баата-рые диилэхэеэ болёобди гэжэ мэдээд, гэр тээшээ зугадабад. Тэдэнэй хойносоо Зээдлэй бүхэ мори унаад намнаба. Намна намнаһаар хаанай ордон туласа ерэбэ. Харахадань олон сэрэг-шэд бэеэ бэлдэнхэй, мори унанхай урдасаань шуумайба. Зээдлэй баатар тэдэнэртэй гансаараа тулалдажа байна. Энэ үедэнь дүүнь ахаяа тулалдажа байхые мэдээд, яажа тусалха аргаяа бэдэрнэ. Тиин нэгэ зулада гал носоогоод, хаанай ордони ша-таажархиба. Хун зон ухаа мэдээ алдажа, "хаантанние аба-рыт", — гэжэ оог-хааг табилдана. Сэрэгшэдшье иншэ-тиишээ гуйлгэлдэнэ. Зээдлэй бухэ олон газар шарха абасан, нюур. гарынь улаан шуһан болошоһон юумэ сохилдожо байна. Шадал шэнээниинщье бага боложол байна. Хаанай богоолнууд шэнэ баатар ерэжэ, манай зэрлиг хаае сохижо байна гэжэ мэдээд, Зээдлэй баатарта тусалжд оробо. Энээндае харамсаараа дай-сад иншэ-тиишээ таран амн голоо абаржа үгы болошобоч. Дүүнь гүйжэ гаража ерээд хэлэбэ:

— Хаан хүбүүтэеэ, самгатаяа зугадаха гэжэ байна.

25*

Зв7

Зм.1.т" й баатар тургэн гэгшээр морёороо1 туйлгэжэ хаанай харуул бутл еохёод, хаантанине хулеэд асарба. Улад зон сулөө

абасанаа мэдэжэ, хаантан тээшэ нёлбоно, хараал шэрээл тЩ бина. Хун бухэнэйнь аха дуу энэ хаанай барлаг боложо, удэ-рэй удэргЭ сохюулжа арвй амиды ябйсан байсаа.

Уладууд Зээдлэй бухые тэдэнэй хаан болгожо, а рад-зон и не сайнаар хутэлбэрилжэ ябахыень гуйба. Т^гНгэжэ(;Зээдлэй бухэ залуу насандаа хаанай пуури эзэлээ юм гэлсэдэг: $; Худал юм гу, али унэн юм гу? Туухэ ха юм даа.

84. ПЕТР ПЕЭРВЭ ЗАЯАГАЙ ХУБУУН ХОЁР

Заяагай ганса хубуун арбаад наһатайдаа сухын эрьедэ хубсаһаа тайлажа хаяад, һураггуйгөөр угэй болошоһон юм ха, тиихэдэнь турэлхидынь — эжы аба хоёрынь хүбүүн уһанда орожо ухэшэбэ гэжэ багсаа-ьан байгаа. Энэ ушар хадаа бурхан шажангай буряад орондо дэлгэрээдуй байхада болоһон гэлсэдэг.

заяагайхи һураггүй зузаан уйдхар гашу уда л да дайрагдаба, һара жэлнүүдэй унгэрхэ бури гашуудалынь нимгэр нимгэрһээр хүбүунэйнгээ тухай мартаһан шэнги болобо. аба эжы хоёрынь хубууиэйнгээ сасуутаннне харахадаа адлншархан "хөөрхэймнай мэндэ ябаа haa, иимэ томо хубуун ябаха юм пэн ха юм даа" гэжэ шаналан панадаг байгаа.

заяагай ганса хубуун уһандашье орожо ухээгуй, харин эрдэм иомдо пурахам гэжэ баруун жуу гарашаһан юм гэлсэдэг. тэндэ хорин найматай болотороо ном узээд, нюгагаа бусажа ерэлэн гэхэ.

гэнтэ гэртээ орожо болохогуй, эжы абамни хүгшэрөө, гэнтэ баярлаад, досоогоо буруутажа болохо, аргааханаар мэдуулхэ ёһотойб гэжэ бодоод, ондоо тээһээ ябаһан лама болоод гэртээ оробо. ороходоншье эжы абань танихаар бэшэ, ондоонууд, хүгшэнүүд болошоод байба. аяар хорёод шахуу жэл уягэрое ха юм.