Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке) - Грэм Грин

Аднак вяртацца адразу на сваё месца было неразумна - яна можа сустрэць па дарозе доктара Цынера. Тут яна нагадала Куiна Сейвары, у якога збiралася ўзяць iнтэрв'ю на вакзале. Твар яго быў ёй добра вядомы па фатаграфiях у "Татлеры", па карыкатурах у "Нью-Йоркеры", па накiдах алоўкам у "Меркурыi". Блiзарука прыплюснуўшы вочы, яна крадком глянула ўздоўж калiдора, потым хутка пайшла па вагоне. У першым класе Куiна Сейвары шукаць не было чаго, але яна знайшла яго ў спальным вагоне другога класа. Уткнуўшыся падбароддзем у каўнер палiто, абхапiўшы рукою люльку, ён сачыў маленькiмi блiскучымi вочкамi за тымi, хто праходзiў па калiдоры. У кутку насупраць драмаў святар.

Мiс Мейбл Уорэн адчынiла дзверы, увайшла ў купэ i села з упэўненым выглядам, не чакаючы запрашэння. Яна ведала, што прапануе гэтаму чалавеку тое, чаго ён сам прагне, - папулярнасць, а сама не атрымлiвае нiчога раўнацэннага ўзамен. Не было патрэбы звяртацца да яго лiслiва, заваблiваць яго намёкамi, як яна старалася завабiць доктара Цынера, бо яна магла абразiць Сейвары беспакарана, бо ад прэсы залежаў продаж яго кнiг.

- Вы мiстэр Куiн Сейвары? - спытала яна i краем вока ўбачыла, што святар глянуў на свайго суседа з павагай i цiкаўнасцю. "Ну i ёлуп няшчасны, - падумала яна, - яго ўразiў тыраж у сто тысяч, а мы прадаём два мiльёны - у дваццаць разоў болей людзей прачытаюць заўтра пра доктара Цынера". - Я карэспандэнт газеты "Кларыён". Хачу ўзяць у вас iнтэрв'ю.

- Мяне гэта неяк застала неспадзеўкi, - сказаў мiстэр Сейвары, высунуўшы падбароддзе з-пад каўнера палiто.

- Не трэба хвалявацца, - звыкла вымавiла мiс Уорэн. Яна выцягнула з сумачкi блакнот i адкрыла яго. - Толькi некалькi слоў ангельскiм чытачам. Падарожнiчаеце iнкогнiта?

- О не, не, - запярэчыў мiстэр Сейвары. - Я не належу да каралеўскай сям'i.

Мiс Уорэн пачала пiсаць.

- Куды вы едзеце?

- Ну, перш-наперш, у Канстанцiнопаль, - сказаў мiстэр Сейвары з прамянiстай усмешкаю, усцешаны цiкавасцю да яго асобы. Але яе цiкаўнасць iзноў перакiнулася на "Бедэкер", на нядбайна накрэсленыя геаметрычныя фiгуры. - Потым, магчыма, у Анкару, на Далёкi Ўсход, у Багдад, у Кiтай.

- Пiшаце кнiгу падарожжаў?

- Ах, не, не! Мае чытачы чакаюць рамана. Ён будзе называцца "Паехалi за гранiцу". Прыгода аднаго вясёлага кокнi. Гэтыя краiны, iх цывiлiзацыi, - ён акрэслiў рукой кола ў паветры. - Германiя, Турцыя, Аравiя, яны будуць толькi фонам галоўнаму герою, уладальнiку тытунёвай крамы ў Лондане. Разумееце?

- Вядома, разумею, - адказала мiс Уорэн, хутка запiсваючы: "Доктар Рычард Цынер, адзiн з буйнейшых рэвалюцыйных дзеячаў пасляваеннага часу, у дарозе на радзiму, у Белград. Пяць гадоў усе лiчылi яго забiтым, аднак увесь гэты час ён жыў i працаваў настаўнiкам у Ангельшчыне, чакаючы спрыяльных абставiн". - "А якiх?" - разважала мiс Уорэн.

- Ваша думка пра сучасную лiтаратуру? - спытала яна. - Пра Джойса, Лоўрэнса i ўсiх iншых?

- Усё гэта мода, а яна, як вядома, мiнае, - экспромтам адказаў мiстэр Сейвары, нiбыта стварыў эпiграму.

- А як наконт Шэкспiра, Чосера, Чарльза Рыда* i iншых?

* Ангельскi пiсьменнiк (1814-1884), аўтар гiстарычных раманаў.

- А вось яны будуць жыць, - урачыста вымавiў мiстэр Сейвары.

- А багема? Што вы пра яе думаеце? Таверна Фiцроя?* - "Быў выпiсаны ордэр на яго арышт, - пiсала яна, - але яго нельга было выкарыстаць да заканчэння судовага працэсу. Калi суд закончыўся, доктар Цынер знiк. Палiцыя арганiзавала назiранне за ўсiмi вакзаламi i спыняла кожны аўтамабiль. Нiчога дзiўнага, што неўзабаве пайшлi чуткi, нiбыта доктар Цынер быў забiты агентамi ўрада".

* Папулярная ў 20-30-х гадах кавярня пiсьменнiкаў у Лондане, у арыстакратычным раёне Соха.

- Вы не прыхiльнiк эксцэнтрычнага адзення, чорнага брыля, аксамiтнай курткi i г. д.?

- Думаю, што такiя экстравагантнасцi губяць пiсьменнiкаў, - сказаў мiстэр Сейвары. Цяпер ён адчуваў сябе ў сваёй талерцы i, працягваючы гаворку, крадком пазiраў на святара. - Я не паэт. Паэт - iндывiдуалiст. Ён можа апранацца як хоча, ён залежыць толькi ад сябе самога. Празаiк залежыць ад iншых людзей, ён звычайны чалавек, якi здольны выказваць свае думкi. Ён назiральнiк, - працягваў мiстэр Сейвары, усё болей уваходзячы ў ролю папулярнага пiсьменнiка. - Ён павiнен усё бачыць навокал, а сам мусiць заставацца непрыкметны. Калi ж людзi пачынаюць яго пазнаваць, то яны нiзавошта не будуць з iм шчырыя, а пачнуць несцi рознае глупства, расказваць байкi, i нiякай карысцi з гэтага яму не будзе.

Аловак мiс Уорэн хутка крэмзаў паперу. Цяпер, калi яна выклiкала яго на размову, яна магла спакойна ўсё абдумаць - яго адказы на пытаннi былi зусiм ёй непатрэбныя. Яе аловак выводзiў бессэнсоўныя закруткi, прыблiзна падобныя да стэнаграфiчнага запiсу, - трэба было пераканаць мiстэра Сейвары, што яго выказваннi запiсваюцца поўнасцю. Але пад прыкрыццём гэтых крамзоляў - рысак, кружкоў i квадрацiкаў - мiс Уорэн паглыбiлася ў роздум. Яна разважала над усiм, што тычылася "Бедэкера". Выданне 1914 года, выдатна захаванае, iм амаль што не карысталiся, калi не браць у разлiк раздзела, прысвечанага Белграду: схему горада так часта бралi ў рукi, што яна адарвалася.

- Пэўна ж, вы падзяляеце мае погляды? - з трывогай спытаў мiстэр Сейвары. - Яны маюць вялiкае значэнне. Яны, на маю думку, - адзiныя крытэрыi сапраўднай лiтаратуры. Разумееце, можна прытрымлiвацца гэтых поглядаў i адначасова пiсаць кнiгi, якiя разыходзяцца тыражамi ў сотнi тысяч.

Мiс Уорэн, узлаваная, што перарвалi яе думкi, ледзь стрымалася, каб не запярэчыць: "Можа, вы лiчыце, што i мы маглi б прадаваць два мiльёны экземпляраў газеты, калi б пiсалi толькi праўду?"

- Вельмi цiкава, - сказала яна. - Публiцы гэта спадабаецца. А скажыце, калi ласка, на ваш погляд, якi ваш асабiсты ўклад у ангельскую лiтаратуру? Яна падбадзёрыла яго лагоднай усмешкай i тыцнула ў яго алоўкам.

- Гэтае, бачыце, нехта iншы павiнен вызначыць, але ж кожны спадзяецца... кожны iмкнецца зрабiць што-небудзь, каб адрадзiць дух высакародства i цвярозага розуму ў сучаснай лiтаратуры. У ёй занадта многа самасузiрання, самалюбства, надта многа жудаснага, змрочнага. Увогуле, свет - прыемнае месца, дзе жывуць смелыя людзi. - Кашчавая рука, якая трымала люльку, бездапаможна паляпвала па калене. - Трэба адрадзiць дух Чосера. - Па калiдоры прайшла нейкая жанчына, i на iмгненне ўся ўвага мiстэра Сейвары перакiнулася на яе, ён нiбыта паплыў услед за ёю, гайдаючыся ў такт са сваёй рукой. - Чосер, - паўтарыў ён. - Чосер. - I раптам iмпэт яго згас на вачах у мiс Уорэн, люлька ўпала на падлогу, i, нахiлiўшыся падняць яе, ён гнеўна ўсклiкнуў: - Гары яно ўсё гарам! Да д'ябла!

Перад ёю паўстаў чалавек, дарэшты змораны, раззлаваны тым, што яму даводзiцца выконваць не сваю ролю, агорнуты цiкаўнасцю i пажадлiвасцю, чалавек, блiзкi да iстэрыкi. Мiс Уорэн злараднiчала. Нельга сцвярджаць, што яна ненавiдзела асабiста яго, ёй быў ненавiсны ўсякi надзвычайны поспех: будзь гэта продаж ста тысяч экземпляраў кнiгi цi дасягненне хуткасцi ў тры тысячы мiль у гадзiну, - ва ўсiх такiх выпадках яна брала iнтэрв'ю, а шчаслiвец спагадлiва даваў яго. Няўдачнiк жа, даведзены да роспачы, - гэта зусiм iншая справа, тут яна выступала ад iмя абуранага грамадства, пранiкала ў турэмныя камеры, у нумары раскошных гатэляў, у жабрацкiя кварталы трушчоб. Тут чалавек быў цалкам пад яе ўладай, загнаны памiж пальмамi ў вазонах i пiянiна, прыцiснуты да вясельнай фатаграфii i мармуровага гадзiннiка. Яна нават адчувала спагаду да сваёй ахвяры, задавала ёй нязначныя, iнтымныя пытаннi, амаль не чуючы адказаў. "Так, сапраўды, не надта вялiкая адлегласць аддзяляе мiстэра Куiна Сейвары, аўтара "Развясёлага жыцця", ад такога няўдальца", - задаволена падумала яна.

- Дух цвярозага розуму - гэта ваша крэда? - ухапiўшыся за яго словы, спытала яна. - Вы прынцыпова супраць адзнак "Толькi для дарослых"? Вашымi кнiгамi адорваюць выдатнiкаў у школах.

Насмешка яе прагучала занадта яўна.

- Я ганаруся гэтым, - сказаў ён. - Маладое пакаленне павiнна выхоўвацца на здаровых традыцыях.

Яна заўважыла яго перасохлыя губы, погляд, крадком кiнуты ў калiдор. "Гэта я выкарыстаю, наконт здаровых традыцый, - падумала яна, - публiцы спадабаецца, Джэймсу Дугласу будзе прыемна. Iм яшчэ болей спадабаецца, калi ён дакоцiцца да вулiчнага прамоўцы ў Гайд-Парку, - хутчэй за ўсё так яно i будзе праз некалькi гадоў. Я дажыву да гэтага часу i нагадаю iм свае словы". Яна ганарылася сваёй здольнасцю прадбачання, аднак яшчэ не дажыла да таго часу, каб яе прадбачанне збылося. "Паглядзiце на яго зараз: на яго маршчынкi - адзнакi слабога здароўя, на тон яго голасу, жэсты - усё гэта раскажа звычайнаму чалавеку не болей, чым рысачкi i кружочкi ў "Бедэкеры", аднак супастаўце ўсё з акружэннем гэтага чалавека, з яго сябрамi, абсталяваннем яго кватэры, дзе ён жыве, i ўбачыце яго будучыню, наканаваную яму няшчасную долю.

- Божухна! - усклiкнула мiс Уорэн. - Нарэшце я ўсё зразумела!

Мiстэр Сейвары ўсхапiўся з месца:

- Што вы зразумелi? Наконт зубнога болю?

- Не, не, - сказала мiс Уорэн. Яна была яму ўдзячная: дзякуючы яго размовам яе свядомасць напоўнiлася святлом, якое не пакiнула нiводнага зацiшнага кутка, дзе б мог схавацца ад яе доктар Цынер. - Я маю на ўвазе ваша цудоўнае iнтэрв'ю. Я зразумела, як трэба пра вас напiсаць.