Пасьля СССР. 25 гадоў незалежнасці - Ганна Соўсь

Антановіч: Я не люблю ўспамінаў, бо ў іх асабліва людзі такога сталага ўзросту як я, раней ці позна выяжджаюць на самаапраўданьне, на яканьне. А я так наякаўся ў жыцьці, мне трэба паціху ўжо ісьці далей у гэты цёмны сталы, вельмі сталы ўзрост.

Генадзій Бурбуліс: Лукашэнка ня сам па сабе існуе ў новай гісторыі Беларусі

25 гадоў таму ў беларускіх Віскулях былі падпісаныя Белавескія пагадненьні, якія Генадзій Бурбуліс называе аптымістычнай трагедыяй і цывілізаванай формай выхаду з гістарычнага тупіку. Удзельнік цыклю «Пасьля СССР. 25 гадоў незалежнасьці» — дзяржсакратар Расеі (1991–1992), паплечнік Ельцына, адзін з аўтараў і падпісантаў Белавескіх пагадненьняў Генадзій Бурбуліс.

​

Ганна Соўсь: А ці магло быць іначай? Ці мог бы Савецкі Саюз існаваць і цяпер?

Генадзій Бурбуліс: Не, канечне. Савецкі Саюз быў асуджаны на сьмерць. Калі не ленавацца думаць і спрабаваць зразумець тое, што з намі адбывалася і адбываецца на аснове культуры памяці, то ўжо ў 1917-м, ужо ў 1922 годзе, калі братазабойчая грамадзянская вайна, такі крывавы рэфэрэндум бальшавікоў завяршыліся заснаваньнем СССР, які санкцыянавалі Расея, Украіна, Беларусь і Закаўкаская рэспубліка...

Соўсь: Дык яны былі запраграмаваныя на развал ад самага пачатку?

Бурбуліс: Яны былі адпачатку зачатыя ў ганебным асяродзьдзі. Наша радзіма Савецкі Саюз была зачатая ў форме гвалту, праз пагарджаньне ўсімі формамі чалавечага жыцьця і дасягненьняў цывілізацыі. Гэта быў акт гвалту, і гэтая родавая траўма перасьледавала савецкую імпэрыю ўсе яе трагічныя і ў нейкіх праявах слаўныя гады. Мой асабісты боль і наша задача была ў тым, каб забясьпечыць эвалюцыйны пераход савецкай таталітарнай сыстэмы ў новую дзяржаўную, прававую, духоўную якасьць. У найскладанейшых умовах мы такую спробу рабілі, і 20 жніўня павінна было пачацца падпісаньне дамовы аб саюзе сувэрэнных дзяржаваў, дзе была, можа, апошняя магчымасьць трансфармацыі савецкай імпэрыі ў нейкае новае ўтварэньне з наступнай сыстэмай самавызначэньня. Але гэта было сарвана ГКЧП 19 жніўня. Я дагэтуль лічу, што маё вызначэньне ГКЧП як палітычнага Чарнобыля савецкай таталітарнай сыстэмы — слушнае, справядлівае, вобразнае і глыбокае.

Соўсь: Вы кажаце «наша радзіма». Ужо 25 гадоў я і большасьць беларусаў сваёй радзімай называем Беларусь... Як вы лічыце, ці гэта невыпадкова, што гэтае гістарычнае пагадненьне было падпісанае менавіта ў Беларусі, на той час адной з найбольш савецкіх рэспублік — як казаў Алесь Адамовіч, у беларускай Вандэі?

Бурбуліс: Таму што была настойлівая ініцыятыва Станіслава Шушкевіча, у той час кіраўніка Беларусі, старшыні Вярхоўнага Савету. Па-другое, менавіта ў сваёй унікальнасьці Беларусь была той жыцьцёвай, геапалітычнай і, можа, больш дакладна, чалавечай і маральна-духоўнай прасторай, дзе мы маглі і павінны былі сустрэцца. Шушкевіч прасіў сустрэцца і дапамагчы з вырашэньнем пэўных гаспадарчых праблемаў энэргазабесьпячэньня і іншых жыцьцёва важных задачаў выжываньня.

Соўсь: Дык ён ня ведаў, чым усё скончыцца?

Бурбуліс: Ён ня ведаў, чым гэта скончыцца. Мы пачалі зьбірацца 1 сьнежня. Украіна ўпершыню правяла выбары прэзыдэнта і рэфэрэндум, каб пацьвердзіць Акт аб незалежнасьці, які быў прыняты 24 чэрвеня. Гэтыя абставіны былі вельмі істотныя для таго, каб абмеркаваць якасна новую сытуацыю, якая склалася на прасторы савецкай сыстэмы. Назарбаеў 1 сьнежня таксама стаў прэзыдэнтам. У новым статусе мы яго таксама запрасілі і думалі сумясьціць наш афіцыйны, дзелавы і сяброўскі візыт у Беларусь з насьпелай, перасьпелай сустрэчай бліжэйшых паплечнікаў. Паміж намі ўжо былі двухбаковыя перамовы, і мы неаднаразова спрабавалі пераканаць Гарбачова і ягоных памочнікаў шукаць новыя шляхі, улічваючы ўжо нашу дзейнасьць, актыўнасьць, пазыцыю і інтарэс. Таму не выпадкова.

Соўсь: Белавескія пагадненьні — гэта ўсяго дзьве з паловай старонкі, якія зьмянілі мапу сьвету. У сваіх мэмуарах Станіслаў Шушкевіч піша пра тое, што гэта была ваша фармулёўка, што «Савецкі Саюз як суб’ект міжнароднага права і геапалітычная рэальнасьць спыняе сваё існаваньне». Пазьней у інтэрвію для нашага цыклю Шушкевіч з іроніяй казаў, што яму было крыўдна, што такую дасканалую фармулёўку прыдумаў марксіст-ленінец, выкладчык курсаў гісторыі КПСС і марксісцка-ленінскай філязофіі Бурбуліс, і што з таго часу ён пачаў паважаць савецкіх філёзафаў. Як хутка і з чыім удзелам былі распрацаваныя Белавескія пагадненьні?

Бурбуліс: Я быў членам КПСС, і досыць сьвядома, але гісторыю КПСС не выкладаў ніколі. Я дыплямаваны філёзаф, філёзаф па ладзе розуму і душы.

Што тычыцца фармулёўкі. Я ўдзячны Станіславу Станіслававічу за настойлівае аўтарскае падкрэсьліваньне, але ўсё, што мы тады рабілі, гэта была калектыўная творчасьць. Гэта той выпадак, калі мы не зьбіраліся прымаць дакумэнты такога маштабу і ўзроўню. Мы зьбіраліся добрасумленна, глыбока, усебакова, з разуменьнем наступстваў вывучыць і асэнсаваць новую сытуацыю. А навізна была радыкальная, таму што Ўкраіна вынікі рэфэрэндуму і выбараў кіраўніка дзяржавы катэгарычна атэставала як поўную дзяржаўную незалежнасьць, поўны сувэрэнітэт Украіны. Была створаная новая назва, было абвешчана аб дэнансацыі дамовы 1922 году. І трэба было зразумець — а што далей? Як мы маглі б у гэтай сытуацыі вярнуцца да дыялёгу, вярнуцца да той жа самай культуры памяці, гістарычнага і чалавечнага зьместу нашага жыцьця, калі ўжо ўласна ў Віскулях катэгарычна высьветлілася, што Леанід Макаравіч Краўчук не дапускае ніякіх размоваў і дыскусіяў пра нейкія абноўленыя саюзныя імкненьні.

Соўсь: А Станіслаў Станіслававіч? Гэтак жа катэгарычна не дапускаў?

Бурбуліс: Станіслаў Станіслававіч як гаспадар быў карэктны, дыпляматычны. Але ў Барыса Мікалаевіча была іншая звышзадача — пастарацца ўсё ж пераканаць Краўчука і ўкраінскіх калегаў не фармуляваць так жорстка і так рэзка гэтую гістарычную навізну, а зразумець, што нас шмат што зьвязвае і ёсьць пэўныя агульныя задачы на фармаваньне новай дзяржаўнасьці, новай сыстэмы каштоўнасьцяў.

І калі Краўчук сказаў: «Не, я ня маю паўнамоцтваў. Народ свой выбар зрабіў, я гэтую тэму не магу абмяркоўваць», — гэта была гістарычная, чалавечая, пераломная сытуацыя. І што рабіць далей?

Гэта было 8 сьнежня 1991 году. Ніводзін саюзны орган не працаваў. Ва ўмовах хаосу і нявызначанасьці ніводзін орган нічым не кіраваў. Міхаіл Гарбачоў, добра ведаючы гэты стан, імкнуўся не зьвяртаць на гэта ўвагі, спадзеючыся, што можна будзе кагосьці загаварыць, пераканаць. Мы дапусьціць не маглі, што мы сядаем на самалёт і разьяжджаемся і нічога не разумеем, як у далейшым узаемадзейнічаць.

Але самае галоўнае — на нас ляжала адказнасьць. 150 мільёнаў Расеі, 50 мільёнаў Украіны, родная Беларусь. Мы павінны былі адзін аднаму патлумачыць, як мы будзем вырашаць гэтую разбураную атрыманую спадчыну. Мы разумелі, што гэтая нявызначанасьць пагражае перадзелам савецкай спадчыны, у тым ліку і крывавым. Паколькі хаос і поўная нявызначанасьць заўсёды стымулююць ня толькі злыя сілы, але і стыхію.

Дамовіліся яшчэ падумаць разам. «Мы рады за вас, мы вас віншуем, мы самі ўвесь 91 год змагаемся за рэальную самастойнасьць Расеі і шмат што зрабілі, мы запусьцілі рэформы, урад рэформаў пачаў дзейнічаць у Расеі. Давайце падумаем, што можа быць у гэтай сытуацыі слушна зроблена?»

Так узьнік тэрмін. «Добра, саюз не падыходзіць — алергія і злавесная памяць. Леанід Макаравіч, а калі садружнасьць?» Ніякіх спэцыяльных абавязаньняў, ніякіх дамаганьняў, ніякага ўшчамленьня. Дыялёг сяброўскіх краінаў, народаў, кіраўнікоў.

«Садружнасьць? Так». Хто будзе пярэчыць з нармальных людзей, калі нармальныя людзі задумаліся пра тое, каб разам выйсьці з гэтай бяды і цяжкай сытуацыі з натхненьнем? «Мы — свабодныя, незалежныя». Але цяжар адказнасьці толькі павялічвацца. «Давайце падумаем». І ў гэты момант калектыўнай творчасьці нарадзілася гэтая фармулёўка.

Яна сапраўды атрымалася, таму што яна замацавала ў юрыдычнай форме тое, што фактычна 24 жніўня адбылося. Савецкі Саюз спыніў існаваньне пасьля таго, як гэкачэпісты былі ізаляваныя ў «Матроскай цішыні», пасьля таго як мы даставілі Гарбачова ў Маскву зь ягонай фароскай няволі, як часам кажуць...

Соўсь: І яшчэ адна ваша геніяльная фармулёўка — забясьпечылі мірны распад таталітарнай ядзернай імпэрыі. І гэта праўда... Амаль усе падпісанты Белавескіх пагадненьняў напісалі мэмуары...

Бурбуліс: Акрамя Бурбуліса.

Соўсь: Тагачасны прэм’ер Беларусі Вячаслаў Кебіч у сваіх мэмуарах цяпер піша пра тое, што ён быў супраць падпісаньня, што яго фактычна прымусілі падпісаць Белавескія пагадненьні. У сваёй апошняй кнізе ён выступае ледзьве не прыхільнікам «русского мира». Ці не маглі б вы згадаць ягоную ролю і пазыцыю 25 гадоў таму?

Бурбуліс: Чалавек мае права на такую памяць. Гэта быў цудоўны прэм’ер-міністар, цудоўны кіраўнік, гаспадарнік. Можа, нават у нейкіх нюансах ён мог быць ня згодны тады. Але не па сутнасьці.