Пасьля СССР. 25 гадоў незалежнасці - Ганна Соўсь

Соўсь: А якія ў вас былі стасункі з Лукашэнкам?

Антончык: Сяброўскіх не было. Што да дакладу Лукашэнкі, то мы бачылі, што гэта было проста шоў, гэта не было сапраўдным змаганьнем з карупцыяй. Гэта было дзеля таго, каб забалбатаць, ня даць магчымасьці весьці сапраўдную барацьбу з карупцыяй. Сапраўдную барацьбу праводзілі сябры БНФ, пісалі артыкулы, праводзілі расьсьледаваньні. Намэнклятура, утварыўшы камісію, зрабіла ўсё, каб наша змаганьне давесьці да нуля, даўшы трыбуну зусім іншаму чалавеку. Што тычыцца дачыненьняў з Лукашэнкам... Мы на яго глядзелі паблажліва.

Соўсь: Памыліліся.

Антончык: ...У тым сэнсе, што ён лез у розныя камісіі, хацеў улады. Вясковы чалавек, які трапляе ў горад, у вышэйшую сыстэму, хоча сябе неяк прэзэнтаваць, прарвацца. Гэта дастаткова вядомая тэма. І ён такім быў. Ён лез усюды, але зьмены ў ім адбыліся пасьля таго, як ён зьезьдзіў у Маскву. Адзін раз Кебіч узяў яго ў склад дэлегацыі ў Маскву. Былі такія зьвесткі, што Лукашэнку запрасілі на Лубянку. Даваў ён там ці не даваў падпіскі, ня ведаю. Але думаю, што там зьявілася ідэя, што ён будзе вылучацца кандыдатам на прэзыдэнта. Расейскія спэцслужбы стала праводзілі маніторынг, аналізавалі сацыяльныя зрэзы ў Беларусі. Яны бачылі, што агульны стан грамадзтва такі, што яно можа пайсьці за папулістам.

Соўсь: Вы згадалі пра Лубянку... Ваш бацька 17 гадоў правёў у Гулагу. Вы раней расказалі, як ён радаваўся сьмерці Сталіна. Натуральна, што вы зь дзяцінства ўсьведамлялі, наколькі злачынная савецкая сыстэма. А як да вас прыйшло ўсьведамленьне, што Беларусь мае стаць незалежнай дзяржавай?

Антончык: Сапраўды, людзі, якія прайшлі праз ГУЛАГ, ня бегалі паўсюль і не расказвалі пра гэта. Яны пра гэта і не хацелі расказваць. Але бацька мог выпіць з суседзямі, і тады расказваў. Для нас, дзяцей, гэта было жахліва. Ён, напрыклад, расказваў, што, калі паміраў чалавек, сукамэрнікі некаторы час яго не аддавалі з камэры, таму што пайка была патрэбная.

Соўсь: У якім лягеры ён быў?

Антончык: У розных. Быў на Ўрале, у Ніжнім Тагіле. Перасылкі розныя былі, але большасьць пакараньня ён адбыў у Ніжнім Тагіле. Ён расказваў, што, калі чалавек паміраў, яму чаплялі бірку на нагу і кідалі цела ў роў. А толькі калі сьнег растаў, закопвалі. Шмат пра што расказваў. Для нас гэта было неверагодна. У школах нам зусім іншае казалі. Усьведамленьне прыйшло пасьля таго, як пачалася перабудова, калі з Літвы прывозілі цікавыя газэты. Потым я ўступіў у Беларускі Народны Фронт, і ў той момант пачалося ўсьведамленьне, што мы павінны будаваць сваю краіну. Гэта быў звычайны шлях чалавека, які шукаў ісьціну. Можна было займацца тым, чым займаліся мае сябры, ствараць семʼі, абагачацца, рабіць грошы, будаваць дамы, а я...

Соўсь: Стваралі незалежную беларускую дзяржаву. Працягніце фразу «Незалежнасьць — гэта...»

Антончык: На цяперашні розум незалежнасьць — гэта ўсё. Гэта магчымасьць будаваць свой дом, сваю сямʼю. Жыць і мець будучыню. Гэта вельмі важна. Апошнія падзеі ў сьвеце паказваюць, што без нацыянальнай сьвядомасьці, без сваіх, канкрэтных інтарэсаў ня можа існаваць ніводная нацыя, ніводзін народ...

Соўсь: А ці магло бы быць іначай, ці мог бы СССР існаваць і сёньня?

Антончык: Ня мог. Ён мог існаваць толькі як казарма, дзе зьнішчаецца найлепшае, дзе ўсе шэрыя. На падтрыманьне гэтага шэрага трэба было шмат грошай. Грошы закончыліся, закончыўся і Савецкі Саюз. Тое самае адбываецца і зь цяперашняй Расеяй. Расея таксама як імпэрыя патроху будзе страчваць сваю сілу. Спроба вярнуцца назад праз мабілізацыю, праз войны ні да чога Расею не давядзе. Ёсьць гістарычны шлях — імпэрыі разбураюцца. Пакуль ёсьць грошы ў цэнтра купляць мясцовыя эліты, пакуль ёсьць грошы стрымліваць сацыяльны напор, імпэрыя існуе. Як гэта заканчваецца, імпэрыя разбураецца.

Соўсь: Сяргей Навумчык казаў пра тое, што ягоная радзіма — беларускае Адраджэньне, што гэта быў залаты час. А што ёсьць вашай радзімай?

Антончык: Цалкам магу пагадзіцца зь Сяргеем. Кожны чалавек, калі пераходзіць у сталы ўзрост, пачынае аналізаваць сваё жыцьцё. На самой справе ён шукае, што добрага ў яго было за плячыма. Нехта згадвае дзяцінства, нехта — карʼерныя рэчы. Я прыгадваю момант, калі мы стаім на плошчы, а з боку «Інтэгралу» ідзе цёмны, моцны натоўп — сотні тысяч, мне здавалася. І раскалолася неба, сонца выглянула, прыйшла вясна. У сэрцы радасьць была, што мы ўзьняліся, выстаялі. У гэтым моманце раскрыліся нейкія архетыпы, закладзеныя нашымі продкамі. Кастусь Каліноўскі, усе нашы змагары загінулі, але памяць пра іх недзе ў космасе засталася. І гэты момант я адчуваю ўсё жыцьцё. Яны ідуць, беларусы, і ніхто іх ня можа спыніць. Гэта было адраджэньне нашага жыцьця, адраджэньне асабіста мяне. Пасьля гэтага я адчуў, што ёсьць адна дарога, і іншай няма.

Соўсь: Былы міністар замежных спраў Беларусі Іван Антановіч у інтэрвію для цыклю гаварыў пра тое, што беларусы масава выходзілі на плошчу толькі з сацыяльных прычын, праз дрэнную эканамічную сытуацыю. Ці вы пагадзіліся б зь ім?

Антончык: Я лічу, што гэта павярхоўны погляд на вельмі сурʼёзныя рэчы. У соцыюме прысутнічае нейкая мэта (улада можа яе забіваць, утойваць), але яна насьпявае, набірае сілу. Напрыклад, павысілі цэны на талёны, і людзі выйшлі на вуліцы. Яны выйшлі не таму, што вырасьлі цэны, а таму што гэта рыхтавалася абʼектыўнымі рэчамі. Я памятаю, як на плошчу бязь бела-чырвона-белых сьцягоў выйшлі простыя савецкія рабацягі. Мае сябры з БНФ казалі: «Трэба сьцягі, «Пагоню». Я кажу: «Хлопцы, пачакайце дзень ці два. Гэта павінна праявіцца». Насамрэч людзі адчувалі, што справа ня ў гэтых талёнах, ня ў гэтай каўбасе, а справа ў тым, што мы людзі і мы павінны жыць інакш, што мы — вялікая нацыя, вялікая грамада. І на другі, трэці дзень зьявіліся нацыянальныя сьцягі, гучалі нацыянальныя песьні, выступалі паэты, і ўсё стала ператварацца ў беларускі нацыянальны вызвольны рух. Таму што ў аснове ўсіх гэтых пратэстаў усё ж прысутнічаў нацыянальны кампанэнт, хто б не казаў пра каўбасу. Пасьля гэтых страйкаў беларуская камуністычная партыя так і не паднялася. Ва Ўкраіне была моцная камуністычная партыя Сіманенкі, у Расеі — Зюганава, а ў Беларусі не было. Больш камуністычная партыя не паднялася. І больш за тое. Пасьля гэтых страйкаў уся савецкая намэнклятура зразумела, што Савецкага Саюзу больш ня будзе, калі падняліся беларускія рабочыя. Бо Беларусь была вітрынай савецкай сыстэмы, і там падняліся рабочыя...

Соўсь: Вы былі фактычна першым беларускім палітвязьнем, толькі не асуджаным. Падчас страйку супрацоўнікаў мэтрапалітэну вас схапілі і пратрымалі некалькі дзён зьвязаным у спэцчастцы ўнутраных войскаў. Тады толькі невялікая частка людзей падтрымала страйк. Як гэта паўплывала на масавасьць і эфэктыўнасьць будучых пратэстаў? Чаму так адбываецца, што з кожным годам пратэсты становяцца ўсё менш і менш эфэктыўнымі?

Антончык: Страйк мэтрапалітэну — гэта апошні ўздых грамадзянскай супольнасьці. Як усё адбываецца? Зьяўляюцца дэмакратычныя інстытуты, пачынаюць утварацца партыі, прафсаюзы. Кожная сыстэма мае права на страйкі, сходы. А калі прыйшоў Лукашэнка і прыйшло (я так лічу) ФСБ да ўлады ў Беларусі, усё пачало зьнішчацца. Пратэсты станавіліся ўсё меншымі. І апошні буйны моцны пратэст — гэта нібы адгалосак дэмакратыі 1990-х, калі масава, сьвядома, на падставе закону людзі рэалізоўвалі сваё права на страйк, выходзілі пратэставаць. Стала мяняцца палітычная матрыца. Матрыцу зрабілі беларускія і расейскія спэцслужбы. Прыйшлі і ва ўладу, і ў апазыцыю больш прагматычныя людзі.

Соўсь: Я ведаю, што вы бралі актыўны ўдзел у альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбарах у 1999 годзе, калі заканчваўся рэальны тэрмін паўнамоцтваў Аляксандра Лукашэнкі. Чаму гэтыя выбары ня сталі выніковымі, як ня сталі выніковымі для апазыцыі і ўсе далейшыя, ужо прызначаныя Цэнтравыбаркамам выбары?

Антончык: Я ня быў арганізатарам.

Соўсь: Але чарнавую працу праводзілі.

Антончык: Узначальваў гэтую справу Віктар Ганчар, а мы зрабілі паказальную акцыю на Паўднёвым Захадзе. Зрабілі гэта так, як гэта трэба было зрабіць па ўсёй краіне. Мы ўзялі стары аўтобус, завесілі яго плякатамі, і ў ім наладзілі сапраўднае галасаваньне. У гэты час праходзіла прэсавая канфэрэнцыя Ганчара, яму задалі пытаньне пра акцыю на Паўднёвым Захадзе, і ён сказаў, што ня ведае, што там адбываецца, відаць, нейкая правакацыя. Але мы проста паказалі, якім чынам гэта можна было зрабіць. Справа ў тым, што палітычныя працэсы праходзяць паводле сваіх законаў. Ішоў спад палітычнай актыўнасьці. Людзі не былі гатовыя. Што такое альтэрнатыўныя выбары? Гэта фактычна стварэньне альтэрнатыўнай улады, падзел краіны на афіцыйную ўладу, якую адны людзі падтрымліваюць, і на неафіцыйную, якую таксама іншыя людзі падтрымліваць... Тады гэта было ўжо немагчыма. Гэта адбывалася больш як «раскрутка» самога Віктара Ганчара.

Соўсь: Трагічная...