Пасьля СССР. 25 гадоў незалежнасці - Ганна Соўсь

Соўсь: Трагічная...

Антончык: Для яго гэта вельмі трагічна скончылася. Насамрэч ён выкарыстаў гэтую сытуацыю для сваёй асабістай раскруткі і для назапашваньня сілаў. Ён змог абʼяднаць вельмі шмат людзей вакол гэтай ідэі. І для яго гэта было фатальна.

Соўсь: Вы ўжо пачалі даваць ацэнку апазыцыі. Нядаўна прайшлі парлямэнцкія выбары. Вы жывяце ня ў Менску, а ў вёсцы. Дэпутатка па вашай акрузе — Алена Анісім. Калі мы з вамі гутарылі перад запісам інтэрвію, вы як дасьведчаны дэпутат, як трыбун, казалі пра тое, што маглі бы прапанаваць бы Алене Анісім і Ганьне Канапацкай зрабіць нечаканы крок на сэсіі Палаты прадстаўнікоў...

Антончык: Самым слушным, з майго пункту гледжаньня, быў бы такі сцэнар. (Інтэрвію запісвалася напярэдадні першай сэсіі Палаты прадстаўнікоў. — Рэд.) На першай сэсіі ўстаюць прызначаныя дэпутаты ад так званых дэмакратаў і заяўляюць, што яны ня згодныя з такімі выбарамі, што гэта ня выбары, што яны адмаўляюцца ад гэтага прызначэньня, складаюць паўнамоцтвы і зьвяртаюцца да сумленных людзей, якія, можа быць, знаходзяцца ў залі, пайсьці разам зь імі. Гэта парушыла бы ўсе дамовы, тактыкі і стратэгіі ўлады ў дачыненьні да гэтых вылучэнцаў. Гэта ачысьціла б і апазыцыйны асяродак. Самае цяжкае, што сёньня адбываецца ў краіне, гэта тое, што на альтэрнатыву Лукашэнку няма структуры, якая была б маральная. Калі ўсе бачаць, якая заганная ўлада, калі ведаюць, што гэта злачынная, не народная ўлада, то ў апазыцыі да яе павінны быць сумленныя, зусім зь іншым знакам структуры. А калі супраць такой жа самай улады ідзе такая ж самая апазыцыя, якая заяўляе пра тое, што выбары несапраўдныя, а ў дачыненьні да нашых прадстаўнікоў былі сапраўдныя, то гэта звышцынізм. Для нас, для людзей, якія насамрэч змагаліся, утварылі гэтую незалежнасьць, гэта проста жах і варʼяцтва. Гэта недапушчальна з пункту гледжаньня маралі. Пасьля гэтага можна ўсё. І таму, калі Зянон Пазьняк заяўляе пра тое, што гэта фіктыўная, нелегітымная і гэбэшная апазыцыя, насамрэч гэта так і ёсьць.

Соўсь: Незалежнасьць — заваяваная ці звалілася на галаву? І ці мае гэта значэньне сёньня?

Антончык: Яна заваяваная, прычым ня толькі намі. Яна заваяваная цэлымі пакаленьнямі беларусаў. Тысячы людзей загінулі ў змаганьні, гэта і іх перамога. Мы толькі змаглі ў гэты момант зрабіць слушныя крокі. Мы шчасьлівыя, што нам гэта ўдалося.

Соўсь: Хто найбольш выйграў ва ўмовах незалежнасьці?

Антончык: Гісторыя беларускага народу выйграла. У нас ёсьць апірышча. Калі мы пачыналі, у нас было невялічкае апірышча — БНР, якая праіснавала зусім мала, было ВКЛ. А цяпер ужо 25 гадоў існуе краіна, якая мае ўсё для таго, каб разьвівацца. Ужо ў сьвядомасьці маіх унукаў закладзена, што Беларусь — незалежная краіна. Гэта вельмі важна. Хацелася б, каб сёньня залуналі нашы сьцягі, каб усюды гучала наша беларуская мова, каб мы сталі сапраўды той нацыяй, якай павінна быць. Але што зробіш? Значыць, новаму пакаленьню прыйдзецца зноў даказваць права на сваё існаваньне.

Соўсь: Зянон Пазьняк на пытаньне пра асабістых герояў незалежнасьці назваў постаці з сусьветнай гісторыі, а ў Беларусі — дэпутатаў апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце 12-га скліканьня. А хто ваш асабісты герой незалежнасьці Беларусі?

Антончык: У мяне два героі. Палітычны герой — Зянон Пазьняк. У кожнай краіны былі выдатныя людзі, якія былі палітычнымі сымбалямі: Вацлаў Гавэл, Лех Валэнса, Вячаслаў Чарнавіл. Я лічу Пазьняка такім героем. Духоўны герой — Васіль Быкаў. Ён сапраўды беларус: спакойны, вытрыманы, разумны, вельмі глыбокі. Беларусы на самой справе вельмі глыбокія людзі. Тое, што беларусы любяць прыроду і яны частка прыроды, гэта паказвае, што яны не павярхоўныя, а вельмі грунтоўныя людзі. Васіль Быкаў застанецца навечна...

Аляксандар Вайтовіч пра меркаваны замах, рэфэрэндум 2004-га і адмову ад катэджа ў Драздах

Удзельнік цыклю «Пасьля СССР. 25 гадоў незалежнасьці» — старшыня Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу Беларусі (2000-2003), які ў свой час адмовіўся будаваць катэдж у Драздах і пайшоў у апазыцыю да дзейнай улады. Экс-прэзыдэнт Акадэміі навук Беларусі Аляксандар Вайтовіч адным зь першых у Беларусі атрымаў ордэн Францыска Скарыны.

Ганна Соўсь: Калі мы запісваем інтэрвію, у Менску праходзіць міжнародная навуковая канфэрэнцыя, на якой вы, былы старшыня Акадэміі навук, выступаеце з дакладам, і ў студыю прыйшлі адразу з канфэрэнцыі. Так атрымліваецца, што пасьля палітыкі, ужо ў паважным узросьце, вы змаглі вярнуцца ў навуку...

Аляксандар Вайтовіч: Найперш зраблю адну заўвагу. Я быў не старшынём Акадэміі Навук, я быў прэзыдэнтам Акадэміі, быў апошнім прэзыдэнтам, які выбіраўся агульным сходам Акадэміі. Пасьля мяне скасавалі пасаду прэзыдэнта, зрабілі замест прэзыдэнта старшыню прэзыдыюму. Ва ўсёй краіне нідзе няма прэзыдэнта, акрамя прэзыдэнта краіны. А раней ад самага пачатку заснаваньня Акадэміі там быў прэзыдэнт.

Соўсь: Такім чынам, мы гутарым з апошнім прэзыдэнтам Акадэміі навук Беларусі.

Вайтовіч: Дай Бог, можа, не апошнім. Будуць яшчэ.

Соўсь: У 1991 годзе, калі дэпутаты Вярхоўнага Савету Беларусі галасавалі за незалежнасьць, калі разваліўся Савецкі Саюз, вы ўзначальвалі інстытут малекулярнай і атамнай фізыкі АН Беларусі. Ці вы былі ад самага пачатку прыхільнікам незалежнасьці Беларусі? Як прыходзіла ўсьведамленьне таго, што Беларусь можа быць і стане незалежнай дзяржавай?

Вайтовіч: Магчыма, для маладых людзей гэта ўсё проста, а для людзей майго пакаленьня гэта ня так проста было. Я быў выхаваны з усьведамленьнем, што савецкая сыстэма — найбольш слушная і справядлівая. Калі я паехаў у 1971 годзе ў ЗША і 6 месяцаў там працаваў як стыпэндыят UNESCO, я пабачыў, што гэта іншая краіна і іншая сыстэма. Зьмены, якія адбываліся ў канцы 80-х і пачатку 90-х, прывялі да таго, што я і многія мае калегі гэта ўсьвядомілі. Мы атрымалі доступ да інфармацыі. Пачалі адкрывацца вочы, я пачаў аналізаваць палітыку, эканоміку, грамадзкі лад. А раней у мяне ўсё было накіравана ў фізыку, бо там усё адбывалася...

Соўсь: Працягніце фразу «Незалежнасьць — гэта...»

Вайтовіч: Гэта найвялікшая каштоўнасьць. Незалежнасьць — шматбаковая зьява, якая накладвае на кожнага грамадзяніна абавязкі. Трэба ўсьведамляць, што гэтую каштоўнасьць трэба берагчы і разьвіваць. Нашы продкі былі незалежнымі, потым некаторы час не было незалежнасьці, і сёньня, пры нашым жыцьці краіна зноў стала незалежнай, і мы яе павінны захоўваць і перадаць нашчадкам. У сёньняшнім сьвеце Беларусь можа дасягнуць найвялікшых посьпехаў, толькі будучы незалежнай.

Соўсь: Аляксандар Паўлавіч, а што для беларускай навукі на пачатку дзевяностых азначала незалежнасьць? Што выйграла і што страціла навука Беларусі ў выніку незалежнасьці?

Вайтовіч: За савецкім часам навука была прэстыжнай у дзяржаве. Пасада навуковага супрацоўніка была вельмі прэстыжнай. Было добрае фінансавае забесьпячэньне і навукі, і навукоўцаў. Сёньня маем нашмат менш, чым было ў 1980-я гады за савецкім часам. Адсюль недахоп інструмэнтаў, прыбораў, непрэстыжнасьць. Мы спадзяваліся, што гэта выправіцца, але і дагэтуль ня выправілася. У 1991 годзе адразу абрушылася фінансаваньне навукі. Часткова яно ішло з агульнасаюзных крыніц, з праграмаў на абарону.

Соўсь: У 1997 годзе, калі вы сталі прэзыдэнтам Акадэміі Навук, ці вы маглі паўплываць на памеры фінансаваньня?

Вайтовіч: Стараліся. Фінансаваньне вызначаецца не прэзыдэнтам Акадэміі навук, а парлямэнтам і ўрадам. Вядома, мы гэтыя пытаньні ставілі, але дагэтуль яны ня вырашаныя.

Соўсь: Аляксандар Лукашэнка прапанаваў вам узначаліць Савет Рэспублікі ў 2000 годзе. Гэта адбывалася пасьля рэфэрэндуму 1996 году, калі зьмянілі Канстытуцыю. Ці вы адразу пагадзіліся? Што паўплывала на вашае рашэньне?

Вайтовіч: Я быў у ЗША, у Чыкага. А 5 гадзіне раніцы пазваніў тэлефон. Я не хацеў уставаць, бо перад гэтым доўга сядзеў з амэрыканскімі калегамі ў рэстарацыі. Зьняў трубку. Гэта быў Макей, тагачасны памочнік прэзыдэнта. У Беларусі было 13 гадзін, а там 5 гадзін раніцы. Ён сказаў, каб я хутка прыяжджаў у Беларусь. Я кажу: «Праз два дні я ж вяртаюся». «Не, прыяжджайце адразу». Я памчаўся мяняць квіткі. Калі прыляцеў, патэлефанаваў з аэрадрому, папрасіў заехаць дадому памыцца, пагаліцца, бо ўжо суткі ў дарозе. А ён кажа: «Не, адразу прыяжджай». Я прыехаў — і адразу ў кабінэт Макея. Ён кажа, што празь 15 хвілін мяне прыме прэзыдэнт. І нічога больш ня кажа.

Соўсь: Ці вы здагадваліся, у чым справа?

Вайтовіч: Я нічога не разумеў. Усю дарогу гадаў, чаму мяне выклікалі. Здаецца, нічога тэрміновага не было. А потым хвілін за пяць, як я ўвайшоў у кабінэт прэзыдэнта, ня ведаю, як гэта адбылося, але я на 100% зразумеў, чаму мяне запрашаюць. Хоць гэта і было поўнай нечаканасьцю для мяне. І ён мне прапанаваў...

Соўсь: Якія былі аргумэнты?

Вайтовіч: Трэба павышаць узровень кіраўніцтва — такі быў аргумэнт. Я сказаў, што не магу нічога адказаць на прапанову, што адкажу праз суткі, што я павінен параіцца з прэзыдыюмам Акадэміі навук, з навукоўцамі, якія мяне выбіралі прэзыдэнтам. Я адразу не паехаў дадому, сабраў прэзыдыюм, і ўсе ў адзін голас сказалі, каб я пагаджаўся. Можа, хто меў іншую думку, але прамаўчаў. Я думаю, што прычына была ў тым, што Акадэміі было вельмі цяжка працаваць. Чыноўнікі стараліся ўсяляк штосьці адшчыпнуць ад Акадэміі, не ішлі насустрач. Напрыклад, мы прапанавалі зрабіць Парк новых тэхналёгій пры Акадэміі, не абмяжоўваючы напрамкі дзейнасьці. Спрабавалі гэтую ідэю аформіць у выглядзе ўказу прэзыдэнта. Нам проста не давалі гэта зрабіць.